Nghệ thuật > Văn học

Từ xa xưa, hình ảnh thiên nhiên tươi đẹp, hiền hòa luôn xuất hiện trong các lời ca, tiếng hát; cũng ngay từ khi đó, người Dao cũng đã ý thức được thiên nhiên ấy chỉ hòa hợp với cuộc sống khi họ biết lắng nghe, bảo vệ nó. Sau này nối tiếp ý thức đó, các nhà thơ dân tộc Dao cũng đã luôn chú ý tới mối quan hệ cộng sinh giữa con người với thiên nhiên, đồng thời chỉ ra mối nguy hại lớn khi thiên nhiên biến mất đi, để người Dao từ bỏ lối sống du canh du cư, bảo vệ thiên nhiên tươi đẹp trước nguy cơ bị khai thác một cách tận diệt.

Biện pháp tu từ có vai trò quan trọng trong việc tạo nên hồn cốt của mỗi tác phẩm. Nó không chỉ đơn thuần là công cụ, là cơ sở tìm hiểu, khám phá thế giới hình tượng của một văn bản nghệ thuật mà còn là chiếc chìa khóa vàng để bạn đọc mở cánh cửa khám phá và bóc tách những tầng sâu ý nghĩa thể hiện trên văn bản. Việc sử dụng các biện pháp tu từ, trong đó có biện pháp so sánh tu từ, không chỉ mang lại giá trị cao cho tác phẩm mà còn thể hiện tài năng sử dụng ngôn ngữ, tư duy liên tưởng tinh tế, vốn hiểu biết sâu sắc của tác giả trong quá trình sáng tác. Việc nghiên cứu biện pháp tu từ nói chung, so sánh tu từ nói riêng trong sáng tác của 3 nhà thơ nữ Thái Nguyên: Vân Trung, Thúy Quỳnh và Cao Hồng, sẽ góp phần khẳng định diện mạo văn học địa phương cũng như phong cách sáng tác của họ.

Mỗi nhà văn thường có những vùng đất quen thuộc phù hợp với kinh nghiệm, vốn sống, hứng thú và cá tính sáng tạo. Lưu Trọng Lư cũng vậy, ông hướng đến những vấn đề gắn bó với sự trải nghiệm và khám phá của bản thân nhà văn. Dấu ấn văn hóa trong văn xuôi Lưu Trọng Lư đã tạo nên sự xuyên suốt, dưỡng nuôi và liên kết những bản sắc dân tộc có tính cội nguồn. Đặc trưng văn hóa trong văn xuôi Lưu Trọng Lư được thể hiện qua cảm quan về thiên nhiên, con người và gia đình. Đó là thiên nhiên mang giá trị truyền thống, thiên nhiên trong tâm thức con người trước cuộc sống hiện đại. Tâm hồn lãng mạn đã khiến ông tìm đến vẻ đẹp của thiên nhiên thơ mộng, êm đềm và giàu xúc cảm. Sự sáng tạo nghệ thuật của ngòi bút Lưu Trọng Lư thể hiện rõ nét trong văn xuôi viết về thiên nhiên, một thiên nhiên mang đậm dấu ấn văn hóa.

Khái niệm văn hóa đã trải qua một hành trình hình thành, phát triển lâu dài, được giới nghiên cứu tiếp nhận theo nhiều góc nhìn, cách hiểu khác nhau. Trong mỗi một thời điểm lịch sử, khái niệm văn hóa lại có những nét khác biệt, bản thân chúng không thể bao quát đầy đủ nội hàm rộng lớn của văn hóa mà chỉ có thể tóm lược khía cạnh nào đó của văn hóa. Nghiên cứu một tác phẩm văn học dưới hệ soi chiếu của văn hóa cũng vậy, mỗi người sẽ lựa chọn cho mình một góc tiếp cận để tìm ra những giá trị văn hóa riêng biệt.

Với tinh thần học hỏi phương Tây, từ cuộc cải cách Minh Trị năm 1868 đến những năm đầu TK XX, nhiều luồng văn hóa, tư tưởng phương Tây đã du nhập vào Nhật Bản, trong đó có triết học hiện sinh. Một số nhà văn Nhật Bản đã thấy trong học thuyết của chủ nghĩa hiện sinh có những điểm gần gũi với tư duy truyền thống và quan điểm mỹ học của người Nhật. Tinh thần huyền bí của Phật giáo bí truyền, vốn ăn sâu trong tâm trí của người Nhật có thể dễ dàng tiếp nhận quan điểm của chủ nghĩa hiện sinh về sự bất lực của lý trí, sự khước từ nhận thức khách quan và cải tạo hiện thực. Cuối TK XIX, cùng với sự ảnh hưởng của văn hóa, văn học phương Tây, các nhà văn Nhật Bản đã bước ra ngoài khuôn khổ của truyền thống văn học mang màu sắc Khổng giáo và Phật giáo để miêu tả thế giới nội tâm của con người cá nhân tự do; đồng thời đề cập đến vấn đề sự ghẻ lạnh của cá nhân trong hoàn cảnh thời đại tư bản chủ nghĩa.

Mỗi dân tộc đều có nét văn hóa riêng tạo nên bản sắc của dân tộc mình. Nét văn hóa ấy được thể hiện qua nhiều lĩnh vực trong cuộc sống của người dân, trong đó có văn học, cụ thể là tục ngữ. Qua kho tàng tục ngữ Khmer, từ những công trình được các nhà nghiên cứu trước sưu tầm, chúng ta có thể thấy dấu ấn văn hóa của người Khmer được thể hiện một cách đậm nét. Đó là văn hóa nông nghiệp, văn hóa Phật giáo và văn hóa vùng sông nước. Từ việc phân tích nội dung và tìm hiểu các hình ảnh biểu trưng được sử dụng trong tục ngữ, bài viết gợi mở dần những dấu ấn văn hóa Khmer Nam Bộ. Qua đó, chúng ta sẽ hiểu rõ hơn về nền văn hóa của đồng bào Khmer Nam Bộ.

Trong các sáng tác về đề tài miền núi, các nhà văn dân tộc thiểu số đã sử dụng đa dạng ngôn ngữ: ngôn ngữ kể chuyện của nhà văn, ngôn ngữ đối thoại, ngôn ngữ độc thoại nội tâm, đặc biệt là ngôn ngữ giàu tính tạo hình hay mang đậm tính dân tộc - ngôn ngữ của đồng bào vùng cao. Người miền núi vốn chân thật, mộc mạc, giản dị, song cách nói của họ không hề ngắn ngủi, khô khan. Trái lại, trong đời sống hằng ngày, họ thường nói những câu bóng bẩy, trau chuốt, giàu hình ảnh, đầy gợi cảm. Muốn người nghe hiểu cặn kẽ những điều mình nói, họ thường dẫn dắt, miêu tả kỹ lưỡng, tỉ mỉ. Chính thói quen ấy đã tạo nên sự phô diễn giàu hình ảnh trong lối nói của người dân tộc thiểu số.

Ra đời từ thập niên 70 của TK XX ở phương Tây, thuật ngữ liên văn hóa và danh từ đi kèm, tính liên văn hóa (1) ngày càng trở thành khái niệm và công cụ quan trọng trong việc nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn, bao gồm cả nghiên cứu văn chương. Đặc biệt, nó đáp ứng yêu cầu bức thiết của thời đại toàn cầu hóa với sự gia tăng các cuộc tiếp xúc, giao lưu liên quốc gia, liên châu lục ở mọi lĩnh vực kinh tế xã hội. Trong văn chương, tiểu thuyết, với chức năng phản ánh, nhận thức bén nhạy về thời đại, là thể loại thể hiện rất rõ xu hướng liên văn hóa này.

Đạo Phật là một trong những hệ tư tưởng cổ xưa nhất trên thế giới, nhưng triết lý vẫn tiếp tục phát triển trong thế giới hiện đại. Không phải ngẫu nhiên mà nhà vật lý học thiên tài Enstein từng khẳng định: “Nếu có một tôn giáo nào đương đầu với các nhu cầu của khoa học hiện đại thì đó là Phật giáo. Phật giáo không cần xét lại quan điểm của mình để cập nhật hóa với những khám phá mới của khoa học. Phật giáo không cần phải từ bỏ quan điểm của mình để xu hướng theo khoa học, vì Phật giáo bao hàm cả khoa học cũng như vượt qua khoa học”. Bài viết này thông qua việc trình bày nghi lễ đọc, ngâm, kể Jataka tại một số nước Đông Nam Á, sẽ chứng minh sự trường tồn của Phật giáo trong đời sống đương đại.

Xuất hiện như một hiện tượng khác biệt của văn học Việt Nam đầu TK XXI, nhà văn Nguyễn Xuân Khánh giống một thỏi nam châm hút thị trường văn học bằng lối viết, đề tài và sức hấp dẫn quen mà lạ... Đặc biệt, không lóe sáng rồi vụt tắt như những nỗ lực bứt phá khác của một vài hiện tượng văn học từ đầu TK XXI, đến nay, Nguyễn Xuân Khánh đã để lại nhiều dư vang bởi một tâm hồn, một nghiệp chữ đã đi qua những thử thách, đắng cay của cuộc đời. Vì thế, ấn tượng văn hóa gắn với tên tuổi Nguyễn Xuân Khánh không chỉ ở việc ông thường xuyên viết về văn hóa, bàn về văn hóa mà còn ghi đậm trong cuộc đời và bút nghiệp của nhà văn. Đây cũng là lý lẽ chính để chúng tôi gọi ông là mẫu hình tác giả văn hóa với hai cách hiểu: một là viết về văn hóa (có tư duy văn hóa), hai là cuộc đời có những biến động nhưng vẫn có ứng xử văn hóa, nhân cách văn hóa.

Việt Nam và Hàn Quốc cùng nằm trong vùng văn hóa Đông Á, cùng ảnh hưởng từ nguồn văn hóa Trung Hoa (1). Truyện cổ tích người Việt và người Hàn cũng có những điểm tương đồng, khác biệt. Tác giả phân tích, so sánh hai nữ nhân vật chính trong truyện cổ tích Nàng Xuân Hương (2) của Việt Nam và Choon Hyang - Hương Mùa Xuân (3) của Hàn Quốc để hiểu hơn về văn hóa, con người, lý giải nguyên nhân, ý nghĩa của sự tương đồng và khác biệt đó.