Một doanh nhân tài ba, một bậc thầy nhiếp ảnh báo chí và ảnh nghệ thuật, một con người có công với đất nước, với cách mạng Việt Nam.

Cụ Nguyễn Đình Khánh (Khánh Ký, 1874 - 1946)
 

Vua kinh doanh nhiếp ảnh và thương hiệu Lai Xá

Khi thạo nghề, Khánh Ký quyết chí lập nghiệp, mở hiệu ảnh riêng, rồi rủ người làng ra Hà Thành truyền nghề cho họ, dìu dắt họ trở thành chủ các hiệu ảnh ở khắp Hà Nội, Sài Gòn, và các tỉnh thành trong toàn quốc. Không bó hẹp trong nước, Khánh Ký còn mở mang sự nghiệp sang cả Lào, Campuchia, Nam Trung Hoa, Pháp, Đức và Myanmar. Hãy hỏi thời buổi ấy ở nước ta và cả những nước láng giềng  có một nhà doanh nghiệp nào, một mô hình kinh doanh nhiếp ảnh nào như Khánh Ký? Vì sao hệ thống sinh thái của Làng ảnh Lai Xá do cụ khởi xướng lại cạnh tranh, tồn tại được với các hiệu ảnh người Pháp, người Hoa, người Nhật tại Đông Dương? Đây là một hiện tượng đặc biệt đáng kinh ngạc. Trong bối cảnh kinh tế Đông Dương lạc hậu, chưa thoát khỏi chế độ phong kiến, mới tiếp cận kinh tế tư bản Pháp, mà đã hình thành Làng ảnh Lai Xá như một hiệp hội, một tập đoàn. Đây là một mô hình hợp tác xã, từng hộ kinh doanh có vốn riêng, mà ngày nay chúng ta đang khuyến khích phát triển. Nó không giống mô hình Hợp tác xã nhiếp ảnh ở miền Bắc những năm 1957 - 1975 có vốn Nhà nước (Quốc doanh và Công tư hợp doanh). Các hiệu ảnh liên minh với nhau như kiểu hợp tác xã hiện đại của Bắc Âu ngày nay. Sợi dây liên kết họ với nhau là tình làng, nghĩa xóm theo phương thức “phường hội” (đi buôn có bạn, đi bán có phường), nhưng mới hơn, cao hơn là yếu tố cạnh tranh tư bản với những bí quyết nhà nghề là nghệ thuật tạo hình nhiếp ảnh và hóa chất ảnh độc quyền, mà linh hồn của thương hiệu là người thầy, nhà kỹ trị kinh doanh Nguyễn Đình Khánh.

Đến nay, chưa có ai liệt kê đầy đủ tổng số vốn cố định đầu tư cửa hiệu, nhà xưởng, máy móc, vật tư ảnh của Tập đoàn Nhiếp ảnh Lai Xá là bao nhiêu, vốn lưu động là bao nhiêu? Báo Quân đội Nhân dân số ra ngày 5/4/2014 có bài của Hàm Đan viết: Từ năm 1882 đến năm 1960 có 200 cửa hiệu ảnh của người Lai Xá với hơn 2.000 công nhân. (trong sách của Hoàng Kim Đáng là 150 hiệu ảnh với 2.000 công nhân). Để dễ hình dung, chúng ta tạm tính có 100 cửa hàng lớn nhỏ tồn tại trên 70 năm, thì tổng tiền vốn, tổng doanh thu không phải nhỏ. Cứ ước tính với giá cả hiện nay, mỗi cửa hàng gồm phòng tiếp khách, phòng chụp ảnh, phòng tráng phim, in phóng ảnh, phòng ăn, ngủ v.v… cần có mặt bằng trung bình từ 50m² đến 70m² trở lên, trị giá bất động sản mỗi cửa hàng khoảng 20 đến 25 tỷ đồng, thấp nhất tổng  số  tiền của Tập đoàn ảnh Lai Xá là 2.000 tỷ đến 2.500 tỷ đồng, tương đương 80 đến 100 triệu USD. (nếu tính theo con số của Hàm Đan thì sẽ có số vốn là 5.000 tỷ đồng, theo Hoàng Kim Đáng là 4.000 tỷ đồng).

Bằng chứng rõ nhất về việc chủ động sản xuất kinh doanh và nâng cao chất lượng ảnh, Khánh Ký đã chú ý đến việc độc quyền vật tư ảnh. Ví dụ năm 1921, cụ đem theo 400kg vật tư ảnh từ Pháp về Sài Gòn mở hiệu ảnh, đây là chuyến nhập khẩu thuốc tráng phim, in ảnh, giấy ảnh khá lớn. Số vật tư này không riêng cho cửa hàng của cụ, mà còn cung cấp cho tất cả các hiệu ảnh người Lai Xá. Nguồn vật tư chuẩn mực, và nghệ thuật chụp độc đáo là yếu tố quyết định chất lượng ảnh đẹp bền làm nên thương hiệu các hiệu ảnh Lai Xá. Chữ Lai hay chữ Ký, ngoài hàm ý mang dấu ấn quê hương, tình nghĩa thầy trò, thì nó còn có ý nghĩa là Thương hiệu một Tập đoàn doanh nghiệp. Xây dựng được thương hiệu trong kinh doanh có nghĩa là tạo dựng được uy tín làm cho cửa hàng  ăn khách, có lợi nhuận cao. Người liên kết Làng ảnh Lai Xá, tập hợp họ thành một Tập đoàn doanh nghiệp bền vững này, không ai khác chính là Khánh Ký. (Nhân đây, tôi đề nghị Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá  nên tìm hiểu sâu hơn về vấn đề này).

Chưa ai gọi Khánh Ký là “Vua Nhiếp ảnh”, nhưng chúng ta có đủ dữ liệu để gọi như vậy, vì Nguyễn Đình Khánh thực sự là một doanh nhân tài ba của Việt Nam, và cũng là doanh nhân có tầm cỡ quốc tế (Cụ có cửa hàng ở châu Á và châu Âu như đã nêu). Cụ là “Vua Nhiếp ảnh” như các “Vua dầu mỏ”, “Vua ô tô”, “Vua nhà đất” ở Pháp, ở Anh, ở Mỹ, ở Trung Hoa, ở Nhật Bản, ở Ấn Độ thời bấy giờ. Mặc dầu vốn liếng của họ khác nhau, nhưng chí khí, tài ba, và ảnh hưởng xã hội của họ đều ngang tài, ngang sức. Hơn nữa, các ông vua tư bản kia chỉ bó gọn trong việc buôn bán làm giàu, mà Khánh Ký còn là Vua  trong sáng tạo ảnh nghệ thuật và ảnh báo chí trên đất Pháp và Việt Nam thời ấy.

Chủ tịch Hồ Chí Minh đã đến viếng và đặt vòng hoa tại mộ nhà nhiếp ảnh Nguyễn Đình Khánh năm 1946. 
Ảnh Tư liệu

Một bậc thầy nhiếp ảnh báo chí và ảnh nghệ thuật

Các thành tựu của Nguyễn Đình Khánh trong lĩnh vực ảnh nghệ thuật, ảnh báo chí chưa được giới thiệu đầy đủ. Trong Sơ thảo Lịch sử Nhiếp ảnh Việt Nam, và báo chí của ta mới chỉ nhắc qua ảnh bưu thiếp, ảnh đám tang Phan Chu Trinh, ảnh một vài vị vua triều Nguyễn, vua Lào, vua Campuchia, ảnh phong cảnh Bến cảng Sài Gòn của cụ. Thực ra cụ là một nhà nhiếp ảnh tài hoa có nhiều ảnh nghệ thuật và ảnh báo chí giá trị (lúc người ta gọi là ảnh tài liệu nghệ thuật).

Năm 1913, Việt Nam chưa có ảnh báo chí, nhưng ở Pháp, Khánh Ký đã tự mình nhập vào hàng ngũ phóng viên ảnh Paris, và được bạn đọc Pháp biết đến khi ông chụp ảnh ngài Raymond Poincarre đắc cử Tổng thống Pháp đăng quang. Ảnh của Khánh Ký đã đánh bật ảnh của hàng trăm tay máy sừng sỏ nước Pháp, được báo chí Pháp đăng tải đồng loạt. Tờ Tạp chí Hình ảnh (Ilustration) đã trân trọng phóng to ảnh tân Tổng thống Pháp đăng ở trang bìa. Cụ sang Pháp năm 1911, sau 2 năm, cái tên Khánh Ký trở nên nổi tiếng ở Pháp như một ngôi sao. Kết quả này đã đưa cụ vào vị trí các nhà nhiếp ảnh báo chí bậc thầy.

Ở Việt Nam cụ cũng chụp ảnh cho Hội nghiên cứu Đông Dương (Société des études indochinoises). Một số ảnh của cụ được báo “Monde colonial illustré (1931)” sử dụng trong số đặc biệt nhân dịp Hội chợ triển lãm thuộc địa (Exposition coloniale, 1931) và số báo ra năm 1932, có ảnh Bộ trưởng thuộc địa Pháp, Paul Reynaud, đến Đông Dương.

Khánh Ký cũng chụp ảnh chân dung Toàn quyền Đông Dương Pierre Pasquier đăng trên báo “L’Illustration” số 4740. Năm 1933, ông chụp các ảnh phóng sự Hoàng đế Bảo Đại thăm Bắc Kỳ v.v....

Vừa kinh doanh nhiếp ảnh thành đạt, tạo dựng được Tập đoàn ảnh người Lai Xá vững mạnh, vừa làm phóng viên ảnh báo chí và ảnh nghệ thuật xuất sắc ở Pháp và Đông Dương trong nửa đầu thế kỷ XX, có lẽ thế giới này có ít người như Khánh Ký.

Khánh Ký đứng giữa cổng, trên bậc thềm, chụp ảnh với các thợ ảnh tại hiệu  ảnh của mình ở nhà số 54 đường Bonard  Sài Gòn (nay là đường Lê Lợi, Quận 1, Thành phố Hồ Chí Minh). Hiệu ảnh này có từ năm 1924

Một con người có công với đất nước, với cách mạng Việt Nam

Báo chí, sử sách gọi cụ là người yêu nước. Đúng như vậy. Thời cụ sống và bây giờ có hàng triệu người yêu nước, nhưng yêu nước như Khánh Ký cũng chỉ có một không hai. Khi trưởng thành thì tham gia phong trào Đông Kinh Nghĩa Thục. Bị Pháp bắt, sau khi được thả lại trốn sang Pháp. Gặp cụ Phan Chu Trinh, Phan Văn Trường vào Hội đồng bào thân ái,  Hội người An Nam yêu nước v.v… Cụ hỗ trợ tài chính và hướng dẫn Nguyễn Ái Quốc làm nghề ảnh kiếm sống để hoạt động cách mạng, đồng thời Khánh Ký cũng truyền nghề làm ảnh cho Phan Chu Trinh. Năm 1934 cụ có bản Phác thảo kế hoạch chấn hưng Đông Dương, kêu gọi mọi người cùng cụ tự nguyện bỏ tiền ra chuộc lại đất nước. Nhưng kế hoạch này không thành, vì chính quyền Pháp đâu dễ dàng từ bỏ Đông Dương. Khi nước nhà giành được độc lập năm 1945, Khánh Ký có thư cho Chủ tịch Hồ Chí Minh ngỏ ý về Việt Nam góp công xây dựng đất nước. Nhưng việc lại không thành, do ngày 31/5/1946, cụ đã qua đời! Gần một tháng sau, ngày 25/6/1946, nhân chuyến thăm Pháp, Bác Hồ và đoàn Đại biểu Chính phủ đã đem vòng hoa đến viếng mộ Khánh Ký.

Chân dung nhà yêu nước Phan Chu Trinh do Khánh Ký chụp

Có báo từng viết rằng, Bác đến viếng mộ Khánh Ký như đến viếng một người bạn vong niên. Nói như vậy là chưa đủ và chưa trúng, là chưa hiểu hết ý nghĩa ứng xử tế nhị của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Đây là tình cảm của Bác biểu lộ lòng tôn kính, và biết ơn người đã cưu mang mình từ thuở hàn vi tìm đường cứu nước. “Ơn ai một chút chả quên”- Người Việt Nam là vậy, Bác Hồ là vậy. Bức ảnh Hồ Chủ tịch và đoàn đại biểu Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa viếng mộ cụ Nguyễn Đình Khánh như là bằng Tổ quốc ghi công đối với cụ. Tôi xin đề nghị: Hội NSNAVN, Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá và gia đình làm hồ sơ trình các cấp có thẩm quyền xem xét hình thức ghi nhận công lao của cụ Nguyễn Đình Khánh, đúng theo tư tưởng, đạo đức Bác Hồ.

Rất vui, sau Hội thảo Khánh Ký cuộc đời và sự nghiệp ngày 16/3/2025, Hội NSNAVN và Bảo tàng Nhiếp ảnh Lai Xá đã làm hồ sơ để trình các cơ quan có thẩm quyền xem xét nguyện vọng của giới Nhiếp ảnh Việt Nam. Chúng tôi tin tưởng tin vui về cụ Khánh Ký sẽ sớm đến với chúng ta.

CHU CHÍ THÀNH

Nguồn: Tạp chí VHNT số 607, tháng 5-2025