Diệp Minh Châu, Nhà Hồ Chủ tịch trong kháng chiến, sơn dầu, 1951

Trong số các họa sĩ, nhà điêu khắc vẽ tranh, nặn tượng về Hồ Chủ tịch, Diệp Minh Châu (1919 - 2002) có lẽ là người để lại những dấu ấn sâu sắc nhất. Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đã sưu tầm và lưu giữ ba tác phẩm tranh, tượng xuất sắc của ông thể hiện đề tài về Chủ tịch Hồ Chí Minh.

Diệp Minh Châu vào học Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, khóa 1940 - 1945. Cách mạng Tháng Tám năm 1945 thành công, ông về quê tham gia kháng chiến. Ngay sau Lễ kỷ niệm Độc Lập ngày 2/9/1947, ở Đồng Tháp Mười, khi chưa một lần được diện kiến Chủ tịch Hồ Chí Minh, Diệp Minh Châu đã gây chấn động giới văn nghệ sĩ và quần chúng nhân dân với tác phẩm vẽ bằng máu trên lụa: Bác Hồ và các cháu thiếu nhi Trung Nam Bắc. Theo họa sĩ Sỹ Ngọc: “Tác phẩm đã gắn bó với nghệ thuật với cách mạng, đã như lời thề của nghệ sĩ với cách mạng, nhất là củng cố lòng tin tuyệt đối của văn nghệ sĩ và trí thức đối với lãnh tụ của chúng ta” [1].  Tác phẩm thể hiện tình yêu, lòng kính trọng lớn lao của người con Nam Bộ với vị cha già dân tộc. Bức tranh được gửi về Việt Bắc tặng Bác Hồ, trên tranh ông nhắn nhủ: “Thay mặt cho nghệ sĩ Nam Bộ, con xin kính dâng cha già Hồ Chí Minh một tác phẩm sáng tạo trong những phút say sưa nhất của đời con và cũng là “tác phẩm” mà chính cha đã tạo nên”. Đây là dấu ấn sâu đậm nhất, mở đầu cho sự nghiệp vẽ tranh, nặn tượng Hồ Chủ tịch của họa sĩ, nhà điêu khắc Diệp Minh Châu.

Năm 1951, thỏa niềm mong ước, Diệp Minh Châu từ miền Nam được ra Việt Bắc thăm và gặp gỡ Bác Hồ. Khi lần đầu tiên được trực tiếp đứng trước Bác, ông không giữ nổi bình tĩnh để ký họa Người: “Trước mắt tôi là con người bấy lâu mong gặp, con người mà tôi đã vẽ đến thuộc lòng, thế mà lòng tôi không thể nào giữ được bình thản, bàn tay tôi cứ run lên. Tôi chỉ kịp ghi nhanh mấy nét chính để giữ lại không khí hôm ấy, mong sau này sẽ dựng lại với bố cục lớn” [2, tr.115].

Tượng Bác Hồ bên suối Lênin (thạch cao, 1980) của Diệp Minh Châu trưng bày trong triển lãm Hồ Chí Minh trong nghệ thuật tạo hình, tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam

Giai đoạn này, may mắn Diệp Minh Châu có thời gian sáu tháng được ở gần để vẽ Bác. Sau đó, ông được cử đi tu nghiệp ở nước ngoài. Tác phẩm Nhà Hồ Chủ tịch trong kháng chiến (Tên gọi khác: Nhà Hồ Chủ tịch ở Việt Bắc) được Diệp Minh Châu trực họa trước khi ông rời Việt Bắc. Ngôi nhà Bác trong rừng, giữa tiết trời thu đông, trời đất sớm chiều đều âm u. Họa sĩ đã chọn thời khắc vào khoảng giữa trưa, khi mặt trời chiếu rọi vài tia nắng xuống rừng để vẽ. Trong ba ngày liên tục, Diệp Minh Châu không nghỉ trưa, mỗi ngày chờ đúng khoảng khắc nắng đẹp để vẽ cho xong. Khi lên đường ra nước ngoài, ông đã mang theo bức tranh còn ướt bên mình.

Nhà Hồ Chủ tịch trong kháng chiến là một trong số 15 tác phẩm được trưng bày tại Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc lần thứ bảy năm 1958 (Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc năm 1958 do Hội Mỹ thuật Việt Nam tổ chức với sự bảo trợ của Bộ Văn hóa. Triển lãm khai mạc đúng ngày 2/9/1958 tại Nhà Triển lãm 44 Yết Kiêu, Hà Nội (vị trí thuộc trụ sở Bộ Công an ngày nay). Diệp Minh Châu đạt giải Nhất cho bộ tác phẩm trưng bày tại triển lãm này. Bức trực họa giàu cảm xúc cho thấy tình cảm tha thiết của người vẽ. Nắng, gió xôn xao lay động. Nhà Bác Hồ trong kháng chiến hiện được trưng bày thường xuyên tại phòng 11 nhà C, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam.

Hai tác phẩm còn lại của Diệp Minh Châu trong bộ sưu tập tác phẩm tranh tượng về Hồ Chủ tịch của ông ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam đều là những tác phẩm điêu khắc bằng chất liệu thạch cao.

Sau khi Bác mất, núi Các Mác, suối Lênin là nơi về nguồn, tạo cảm hứng cho các họa sĩ, nhà điêu khắc sáng tác những tác phẩm gợi nhớ tới Người. Năm 1980, lấy bối cảnh Bác Hồ ở Chiến khu Việt Bắc năm 1951, Diệp Minh Châu sáng tác bức tượng thạch cao Bác Hồ bên suối Lênin.

Diệp Minh Châu, Bác Hồ tìm đường cứu nước, thạch cao, 1985

Tác phẩm thể hiện cảnh sinh hoạt bình dị của Bác khi Người ngồi làm việc bên bàn đá cạnh suối Lênin. Trong lúc bác giải lao, có một em bé gái đến chơi quanh Bác. Trên bàn đá, phía tay phải người có cuốn sách người đang đọc dở. Em bé gái đứng bên trái Người đang mải mê ôm một cuốn sách khác, hết sức tự nhiên, không chút sợ sệt. Bác ngồi nghỉ, nét mặt hiền hòa, tay phải đưa lên vuốt tóc bé gái. Nhà điêu khắc đã rất tài tình khi thể hiện được sự gần gũi, tình cảm thân thương, yêu mến của nhân dân với Bác, tình cảm ấm áp và sự quan tâm mà Bác dành cho các tầng lớp nhân dân, đặc biệt là các cháu thiếu nhi.

Không quá chau chuốt, Diệp Minh Châu giữ nguyên những nét thô nháp của từng lớp đất nặn, những vệt dao khắc hết sức hoạt, người xem như còn nhận thấy từng lớp đất ông vun đắp nên tác phẩm một cách say mê, chứa đầy tình cảm. Tác phẩm có tính tượng trưng, khái quát cao. Tác phẩm Bác Hồ bên suối Lênin (thạch cao, 1980) của nhà điêu khắc Diệp Minh Châu đạt Hạng A tại Triển lãm Mỹ thuật Toàn quốc năm 1980.

Bác Hồ đang làm mẫu cho các họa sĩ và nhà điêu khắc sáng tác, trong vườn Phủ Chủ tịch (Hà Nội, 1960). Họa sĩ Diệp Minh Châu

Mười năm sau, năm 1990, nhân kỷ niệm 100 năm ngày sinh Bác Hồ vĩ đại, tác phẩm được ông chuyển thể ra chất liệu đồng với tên gọi Bác Hồ ở Chiến khu Việt Bắc năm 1951. Tác phẩm nặng 9 tấn, cao 3m3 được đặt trước trụ sở UBND Thành phố Hồ Chí Minh hướng ra bến Bạch Đằng, sông Sài Gòn. Bức tượng trở nên quen thuộc với người dân TP Hồ Chí Minh và được công chúng gọi với tên thân thuộc: Bác Hồ với thiếu nhi. Tháng 5 năm 2015, tác phẩm được đưa về Nhà Thiếu nhi TP Hồ Chí Minh. Ở tác phẩm chuyển thể sang chất liệu đồng, Diệp Minh Châu đã tiết chế bớt những đường nét thô nhám, xù xì trên bề mặt tác phẩm, gợi hình nét mặt và thế dáng nhân vật “mượt mà” hơn.

Năm 1985, Diệp Minh Châu một lần nữa ghi dấu ấn với tác phẩm Bác Hồ tìm đường cứu nước trên chất liệu thạch cao. Bằng ngôn ngữ nghệ thuật giàu cảm xúc, Diệp Minh Châu đã khắc họa hình ảnh chàng thanh niên Nguyễn Ái Quốc thời điểm ở Pháp vào tháng 7/1920. Người đang ngồi đọc bản Sơ thảo lần thứ nhất những luận cương về vấn đề dân tộc và vấn đề thuộc địa của V.I. Lênin trên báo L’Humanité (Nhân Đạo). Chàng thanh niên gày gò, sống mũi cao, đôi mắt sâu cương nghị, đầy khí chất. Một tay Người còn đang giữ tờ báo, một tay buông xuống, đầu ngẩng lên ngoảnh sang bên phải. Nhà điêu khắc diễn đạt khoảnh khắc bừng tỉnh của Người khi đón nhận ánh sáng giác ngộ. Từ bản Luận cương của Lênin, Người đã tìm thấy phương hướng và đường lối cơ bản của phong trào cách mạng giải phóng dân tộc theo con đường cách mạng vô sản, trong đó có cách mạng Việt Nam. Đó là khoảnh khắc đưa Nguyễn Ái Quốc đến với chủ nghĩa Lênin, từ một người Việt Nam yêu nước trở thành người Cộng sản Việt Nam đầu tiên.

Họa sĩ Diệp Minh Châu vẽ Chủ tịch Hồ Chí Minh ở Việt Bắc

Chủ tịch Hồ Chí Minh đang xem bức tranh Bác Hồ với các cháu thiếu nhi Trung Nam Bắc, Việt Bắc, 1947

Không đi sâu vào các chi tiết nệ thực, bằng ngôn ngữ có hơi hướng biểu hiện, Diệp Minh Châu đã thành công trong việc lột tả khí chất và tinh thần của nhân vật.

Nằm trong bộ sưu tập đồ sộ các tác phẩm mỹ thuật thể hiện chân dung Hồ Chủ tịch của Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam, nhóm tác phẩm tranh, tượng của họa sĩ Diệp Minh Châu luôn có chỗ đứng vững chắc, và thường xuyên được trưng bày, giới thiệu trong các triển lãm chuyên đề.

Từ ngày 16/5 đến 8/6 năm 2025, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam tổ chức triển lãm Hồ Chí Minh trong nghệ thuật tạo hình nhân kỷ niệm 135 năm ngày sinh của Chủ tịch Hồ Chí Minh. Trong chuỗi hoạt động kỷ niệm, ngày 17/5/2025, Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam ra mắt cuốn sách  Hồ Chí Minh trong nghệ thuật tạo hình. Cuốn sách giới thiệu 135 tác phẩm của 97 tác giả, bao gồm các thể loại: hội họa, đồ họa và điêu khắc. Ngoài ra, còn có những tác phẩm tranh thêu, tượng của các nghệ nhân dân gian. Những tác phẩm này cho thấy những dấu ấn quan trọng trong cuộc đời, hoạt động, sự nghiệp của Chủ tịch Hồ Chí Minh: Bác thời niên thiếu, Bác tìm đường cứu nước; Hồ Chủ tịch làm việc ở Bắc Bộ phủ; Bác đi chiến dịch, Hồ Chủ tịch với các tầng lớp nhân dân, phong cảnh nơi ở và làm việc của Bác. Các tác phẩm của họa sĩ Diệp Minh Châu đều được giới thiệu trong chuỗi sự kiện này.

Tài liệu tham khảo:

1. Sỹ Ngọc, “Tác phẩm Mỹ thuật hiện đại Việt Nam tuyển lựa, Tranh lụa Bác Hồ và ba cháu thiếu niên nhi đồng của Diệp Minh Châu”, Báo Văn Nghệ, tháng 3, 1976.

2. Hội Mỹ thuật Việt Nam, Mỹ thuật với Bác Hồ, Nxb Mỹ thuật, Hà Nội, 2002.

VŨ THỊ HẰNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 607, tháng 5-2025