Mở đầu

Sự phát triển của khoa học và công nghệ hiện đại đã tác động lớn đến việc sản xuất các sản phẩm công nghiệp. Việc áp dụng công nghệ mới, tiên tiến giúp tạo ra sản phẩm tốt hơn, giá thành cạnh tranh hơn. Tuy nhiên, sự phát triển này không chỉ ảnh hưởng đến lĩnh vực công nghiệp mà còn ảnh hưởng đến lĩnh vực truyền thống, đặt ra những thách thức mới đối với các sản phẩm truyền thống như gốm Chăm là một ví dụ điển hình.

Trong nhiều thế kỷ, gốm Chăm truyền thống đã đóng một vai trò quan trọng trong văn hóa và kinh tế Chăm, là một nghề thủ công truyền thống với tay nghề tinh tế và nghệ thuật thủ công thuần túy. Tuy nhiên, với sự phát triển của công nghệ và lực lượng nghệ nhân kế thừa suy giảm, nghề gốm truyền thống của người Chăm đang đứng trước nhiều khó khăn và thách thức. Khi các phương pháp sản xuất công nghiệp trở nên phổ biến hơn và giá cả cạnh tranh hơn, việc làm gốm thủ công ngày càng trở nên khó khăn.

Trước những thách thức này, gốm Chăm cần chuyển đổi và phát triển để tiếp tục tồn tại trong thời đại mới. Nhiều chuyên gia đã đưa ra những giải pháp giúp nghề gốm Chăm truyền thống thích nghi và phát triển, nhưng vẫn còn nhiều khó khăn trong việc giữ gìn bản sắc và dễ làm mai một nét đặc trưng vốn có của gốm Chăm.

1. Những đóng góp của gốm Chăm trong văn hóa nghệ thuật Việt Nam

Nghệ thuật truyền thống có giá trị văn hóa và lịch sử rất quan trọng với một dân tộc và gốm Chăm cũng không phải là ngoại lệ. Việc bảo tồn và phát triển gốm Chăm không chỉ giúp cho người Việt Nam hiểu thêm về nền văn hóa của mình mà còn đem lại cơ hội phát triển kinh tế và tạo ra thu nhập cho các nghệ nhân truyền thống. Những sản phẩm gốm Chăm được làm thủ công truyền thống từ đất sét, định hình, trang trí đến đốt nung, đều mang trong mình một câu chuyện về lịch sử, văn hóa và tâm hồn, thể hiện sự khéo léo và tài năng của người nghệ nhân Chăm. Đây còn là những tài liệu quý giá giúp chúng ta hiểu rõ hơn về đời sống và văn hóa của người Chăm.

Theo tác giả Nguyễn Huy Tưởng và Nguyễn Hữu Quý (1), gốm Chăm được coi là một trong những loại nghệ thuật truyền thống quý giá nhất của Việt Nam. Với giá trị lịch sử, văn hóa và nghệ thuật đặc biệt, gốm Chăm đã trở thành một di sản văn hóa đáng tự hào của người Việt Nam và thu hút sự quan tâm và yêu thích của nhiều người trong và ngoài nước.

Trong bài viết của tác giả Johanna de la Motte (2), chúng ta thấy rõ sự đóng góp của gốm Chăm vào di sản văn hóa địa phương và phát triển kinh tế địa phương. Bài viết này cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của việc bảo tồn và phát triển nghề gốm Chăm trong bối cảnh thế giới đang tiến hành các nỗ lực bảo tồn và phát triển di sản văn hóa.

Ngoài việc góp phần vào phát triển kinh tế địa phương, gốm Chăm còn có tầm quan trọng đối với văn hóa và lịch sử Việt Nam. Sản phẩm gốm Chăm không chỉ có giá trị trong việc sử dụng hằng ngày, mà còn trở thành một phần không thể thiếu trong các hoạt động tôn giáo và văn hóa của người dân địa phương. Do đó, việc bảo tồn và phát triển nghề gốm Chăm là cần thiết và có ý nghĩa trong bối cảnh hiện nay, khi thế giới đang hướng tới việc bảo tồn và phát triển di sản văn hóa của các dân tộc.

2. Những tác động của công nghiệp ảnh hưởng đến gốm Chăm

Sự phát triển của nền công nghiệp hiện đại đang ảnh hưởng rất lớn đến làng nghề gốm Bàu Trúc, với quy mô sản xuất thu hẹp lại, chỉ còn hoạt động ở các cơ sở vừa và lớn thay vì nhiều hộ gia đình như trước đây. Các mặt hàng gốm cũng đã có sự thay đổi rõ rệt do nhu cầu thị hiếu của người sử dụng. Nổi bật trong đó là các vấn đề: cạnh tranh về giá cả đã trở nên khốc liệt hơn khi sản xuất các sản phẩm gốm truyền thống đòi hỏi rất nhiều thời gian, lao động và kỹ năng, trong khi các sản phẩm được sản xuất đại trà hơn, nhanh hơn và với chi phí thấp hơn.

Thay đổi trong sở thích và nhu cầu của khách hàng đã tác động đến sản phẩm gốm truyền thống khi các sản phẩm trang trí nội thất được sản xuất đại trà và với giá cả phải chăng, đã trở thành lựa chọn phổ biến hơn, trong khi sản phẩm gốm Chăm truyền thống có thể trở nên kém hấp dẫn đối với khách hàng.

Mất mát về kỹ năng và truyền thống cũng là một vấn đề đáng lo ngại. Sự gia tăng của sản phẩm gốm hiện đại có thể làm cho những nghệ nhân sản xuất gốm Chăm gặp khó khăn trong việc gìn giữ và phát triển kỹ năng truyền thống. Nếu không có sự quan tâm và hỗ trợ, gốm Chăm có thể bị mai một trong thời gian tới.

3. Sự thích nghi của gốm Chăm trong thời đại ngày nay

Mặc dù chịu tác động không nhỏ từ sự phát triển công nghiệp, nhưng gốm Chăm tại Bàu Trúc vẫn giữ được phương thức sản xuất truyền thống với nguyên liệu lấy từ địa phương và sản phẩm được làm thủ công với kỹ thuật truyền thống và mẫu mã vẫn giữ được nét riêng chỉ của gốm Chăm.

Tuy nhiên, với sự thay đổi của thị trường, người dân Bàu Trúc cũng đã thích nghi và tạo ra các sản phẩm mới phù hợp với nhu cầu của thị trường hiện đại. Để làm được điều này, các nghệ nhân đã đa dạng hóa sản phẩm như bát đĩa, chén đĩa, ấm chén, đồ trang trí… để đáp ứng nhu cầu của thị trường. Việc đổi mới trong thiết kế cũng góp phần quan trọng để phù hợp với xu hướng thiết kế hiện đại. Các sản phẩm được thiết kế với hình dáng đơn giản, màu sắc tươi sáng và đa dạng hơn. Và sự tiếp cận với thị trường mới thông qua việc sử dụng các kênh tiếp thị trực tuyến như trang web, mạng xã hội để quảng bá sản phẩm và tiếp cận với khách hàng ở các thị trường mới.

4. Cần có nhiều tác động mạnh mẽ hơn trong việc bảo tồn và phát triển gốm Chăm

Tuy có sự thay đổi, nhưng tác động mà nó mang tới cho nền sản xuất gốm Chăm tại Bàu Trúc chưa thực sự rõ rệt. Chúng ta thường nói nhiều đến việc tác động ý thức văn hóa người dân, quảng bá văn hóa truyền thống song sản phẩm không đóng góp nhiều về giá trị sử dụng sẽ dễ bị đào thải.

Nhiều công trình nghiên cứu đã đề xuất các giải pháp thay đổi loại hình cũng như biểu cảm chất liệu trên gốm Chăm nhằm phát triển loại gốm truyền thống này. Bài báo của tác giả John Miksic (3), tập trung vào cách thức sản xuất gốm Chăm, những kỹ thuật truyền thống và các quá trình cải tiến. Một trong những đề xuất đó là sử dụng nước biển để tạo độ bóng cho sản phẩm: các nghệ nhân Chăm đã sử dụng nước biển để tạo độ bóng cho sản phẩm gốm. Sau khi sản phẩm được nung, chúng được đem ra biển để ngâm trong một thời gian ngắn, điều này giúp tạo ra một lớp độ bóng trên bề mặt sản phẩm.

Bài báo The Use of Advanced Technologies in Ceramic Art: A Study on Cham Ceramics (Việc sử dụng các công nghệ tiên tiến trong nghệ thuật gốm sứ: Nghiên cứu về gốm sứ Chăm) (4) là một nghiên cứu về việc sử dụng các công nghệ tiên tiến trong sản xuất và phát triển gốm Chăm. Trong bài báo, tác giả đã nghiên cứu về quá trình sản xuất và phát triển gốm Chăm truyền thống, đồng thời giới thiệu về các công nghệ mới được sử dụng để cải thiện quá trình sản xuất, tạo ra các sản phẩm đa dạng và phong phú hơn. Các công nghệ được đề cập trong bài báo bao gồm máy móc tự động hóa, công nghệ in 3D và sử dụng phần mềm thiết kế CAD/CAM để thiết kế và sản xuất gốm.

Tuy nhiên, nhiều sự thay đổi về kỹ thuật hoặc vật liệu đôi khi mang lại tác động tiêu cực trong việc bảo tồn nghệ thuật gốm Chăm. Điều này có thể xảy ra khi các kỹ thuật mới không còn sử dụng công nghệ truyền thống và phương pháp sản xuất đã được sử dụng trong hàng trăm năm. Điều này có thể dẫn đến việc giảm thiểu khả năng sản xuất gốm truyền thống và làm cho sản phẩm trở nên đồng nhất và mất đi sự độc đáo.

Vì thế, ngoài việc thay đổi tính chất, hoặc thay đổi kỹ thuật sản xuất, chúng ta có thể tập trung thêm vào việc kết hợp với nghệ thuật khác để tạo ra các sản phẩm vừa mang tính đặc trưng, vừa mang tính mới lạ. Một trong những ví dụ tiêu biểu đó chính là kết hợp làng dệt Mỹ Nghiệp chỉ cách Bàu Trúc 2km.

5. Hướng đi mới cho sự phát triển gốm Chăm

Họa tiết từ dệt thổ cẩm là một trong những nét đặc trưng của nghệ thuật dệt của người Chăm. Họa tiết từ thổ cẩm thường được sử dụng để trang trí các sản phẩm dệt, từ quần áo đến các vật dụng gia đình. Kỹ thuật đan trực tiếp trên bề mặt gốm sau nung là phương pháp để áp dụng các họa tiết này lên sản phẩm gốm Chăm. Kết hợp giữa hai nghệ thuật này mang lại sự đa dạng về mẫu mã và màu sắc cho sản phẩm gốm, tạo ra giá trị văn hóa và lịch sử đặc biệt, thể hiện sự sáng tạo và tinh thần thẩm mỹ cao của người làm gốm và thợ dệt.

Việc kết hợp này không chỉ tạo ra sự đa dạng về mẫu mã và màu sắc cho sản phẩm, mà còn giúp sản phẩm có thể được thiết kế để phù hợp với kích thước và hình dáng của sản phẩm gốm. Sử dụng màu sắc từ họa tiết dệt cũng làm tăng tính thẩm mỹ và giá trị của sản phẩm. Ngoài ra, việc kết hợp này còn mang lại giá trị văn hóa và lịch sử đặc biệt, bởi dệt thổ cẩm và gốm Chăm đều là nghệ thuật truyền thống của người Chăm, có sự phát triển từ rất lâu đời trong lịch sử văn hóa của dân tộc này. Kết hợp hai loại nghệ thuật này cũng thể hiện sự tôn trọng và bảo tồn văn hóa của người Chăm.

Việc kết hợp các nghệ thuật truyền thống cũng là một xu hướng hiện nay của nhiều nhà thiết kế và nghệ nhân trên khắp thế giới. Điều này giúp tạo ra những sản phẩm mới mẻ, độc đáo và có giá trị văn hóa cao hơn.

Kết hợp giữa hai nghệ thuật này cũng thể hiện sự sáng tạo và tinh thần thẩm mỹ cao của người làm gốm và thợ dệt. Nó là sự kết hợp giữa hai kỹ thuật thủ công cổ truyền, đòi hỏi sự khéo léo, tinh tế và tâm huyết của người thợ để có thể tạo ra những sản phẩm gốm độc đáo và đẹp mắt.

Ví dụ, một chiếc bình gốm trang trí được làm từ chất liệu đất sét, được trang trí hoa văn dệt thổ cẩm bằng những sợi tơ thô màu đỏ, xanh lá cây, vàng và trắng. Kết hợp giữa hai nghệ thuật này tạo ra một sản phẩm độc đáo, vừa giữ được tính chất truyền thống của gốm Chăm và dệt thổ cẩm, vừa thể hiện được sự sáng tạo và đổi mới trong thiết kế.

Tuy nhiên, để làm được điều này, cần có sự tham gia của nhiều bên, đặc biệt những người làm trong lĩnh vực thiết kế và những nghệ nhân của 2 làng nghề. Những đòi hỏi bao gồm kiến thức và kỹ năng về gốm và dệt. Vì để thực hiện được việc kết hợp giữa gốm Chăm và dệt Mỹ Nghiệp, người thực hiện cần phải có kiến thức chuyên môn về cả hai lĩnh vực này và kỹ năng thực hiện các công đoạn sản xuất từng lĩnh vực. Người sáng tạo sản phẩm cũng phải hiểu biết về vật liệu và chất liệu vì đây là hai lĩnh vực sử dụng các loại vật liệu và chất liệu khác nhau. Người kết hợp cần hiểu biết về các loại vật liệu và chất liệu này để có thể lựa chọn và kết hợp chúng một cách phù hợp. Việc này đòi hỏi cần có khả năng tạo ra các ý tưởng mới và kết hợp chúng một cách tinh tế để tạo ra sản phẩm độc đáo và hấp dẫn.

Việc có đội ngũ sản xuất chuyên nghiệp cũng là vấn đề cần lưu tâm. Để sản xuất ra các sản phẩm chất lượng cao và đảm bảo tính thẩm mỹ, cần có đội ngũ sản xuất chuyên nghiệp, có kinh nghiệm và năng lực thực hiện các công đoạn sản xuất từng lĩnh vực.

Kết luận

Có thể thấy rằng, gốm Chăm và dệt thổ cẩm đều là những nghề truyền thống quan trọng của người Chăm với những sản phẩm đẹp mắt và độc đáo, cùng với nhiều giá trị văn hóa và lịch sử. Tuy nhiên, việc kết hợp hai nghề này để tạo ra những sản phẩm mới sẽ đem lại nhiều lợi ích cho người Chăm, đặc biệt là trong việc phát triển kinh tế và du lịch của vùng đất này.

Việc kết hợp gốm Chăm và dệt thổ cẩm để tạo ra những sản phẩm mới là một ý tưởng đầy tiềm năng và thú vị. Những sản phẩm mới này có thể mang lại sự độc đáo và phong phú cho sản phẩm, nâng cao giá trị thương mại của sản phẩm và giúp thúc đẩy phát triển kinh tế và du lịch của vùng đất này.

Tuy nhiên, để thực hiện ý tưởng này cần phải tôn trọng và bảo vệ các giá trị văn hóa truyền thống của người Chăm. Việc kết hợp hai nghề này cần được thực hiện với tình yêu và sự tôn trọng đối với nghệ thuật và văn hóa của người Chăm. Đảm bảo sự tôn trọng này, sẽ giúp bảo vệ các giá trị văn hóa truyền thống của người Chăm, đồng thời tạo ra những sản phẩm mới có giá trị và đẹp mắt.

Việc kết hợp gốm Chăm và dệt thổ cẩm để tạo ra những sản phẩm mới sẽ là bước tiến mới trong việc bảo tồn và phát triển nghệ thuật truyền thống của người Chăm. Sản phẩm mới sẽ giúp giữ gìn và truyền bá những giá trị văn hóa và lịch sử của người Chăm đến các thế hệ tương lai của vùng đất này.

_______________

1. Nguyễn Huy Tưởng, Nguyễn Hữu Quý, The Contribution of Cham Pottery to Vietnamese Culture (Đóng góp của gốm Chăm vào văn hóa Việt Nam), Tạp chí Khoa học Xã hội và Nhân văn, số 5, 2002, tr.24-35.

2. Johanna de la Motte, Cham Ceramics: Heritage for the Future (Gốm Chăm: Di sản cho tương lai), Tạp chí Hiệp hội Gốm sứ Đông Nam Á, số 9, 2001.

3. John Miksic, New Perspectives on Cham Pottery (Những góc nhìn mới về gốm Chăm), Tạp chí Nghệ thuật châu Á, số 56, 2001, tr.5-22.

4. Nguyễn Đình Trường, Nguyễn Đức Toàn, The Use of Advanced Technologies in Ceramic Art: A Study on Cham Ceramics (Việc sử dụng các công nghệ tiên tiến trong nghệ thuật gốm sứ: Nghiên cứu về gốm sứ Chăm), Tạp chí Quốc tế về Đổi mới, Quản lý và Công nghệ, số 9 (2) 2018, tr.59-64.

Ths NGUYỄN ĐỨC THẮNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 533, tháng 5-2023