Trong suốt quá trình xây dựng và phát triển đất nước, các lĩnh vực: văn hóa cơ sở, gia đình và thư viện luôn giữ vai trò quan trọng trong chiến lược phát triển văn hóa - con người Việt Nam. Gắn liền với từng giai đoạn cách mạng, từ kháng chiến đến công cuộc đổi mới, văn hóa không chỉ phục vụ nhiệm vụ chính trị, mà còn là động lực tinh thần quan trọng giúp nâng cao chất lượng cuộc sống, gìn giữ và phát huy bản sắc dân tộc. Dưới sự lãnh đạo của Đảng, quản lý của Nhà nước và sự tham gia tích cực của cộng đồng, các hoạt động xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, xây dựng gia đình và phát triển hệ thống thư viện đã có những bước phát triển vững chắc, góp phần xây dựng nền tảng tinh thần cho xã hội.

Lễ hội Tam Cốc (Ninh Bình) - Ảnh: Trần Huấn

1. Thành tựu nổi bật trong công tác văn hóa cơ sở, gia đình và thư viện

Công tác văn hóa cơ sở

Xây dựng đời sống văn hóa cơ sở văn minh, lành mạnh là nhiệm vụ trọng tâm, quan trọng luôn được Đảng và Nhà nước ta hết sức quan tâm. Trải qua gần 80 năm, từ Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần thứ nhất (1946) đến Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần thứ hai (2021), công tác văn hóa nói chung và công tác xây dựng đời sống văn hóa cơ sở nói riêng tiếp tục được quan tâm nhiều hơn và là nhiệm vụ trọng tâm, quan trọng nằm trong Chiến lược phát triển văn hóa các giai đoạn. Mục tiêu chung là “không ngừng nâng cao đời sống tinh thần của nhân dân, từng bước thu hẹp khoảng cách về hưởng thụ văn hóa giữa thành thị và nông thôn, giữa các vùng miền, các đối tượng chính sách và yếu thế; chú trọng phát triển văn hóa vùng đồng bào dân tộc thiểu số”. Từ những chủ trương, chính sách đúng đắn, đời sống văn hóa cơ sở ngày một nâng lên, đời sống vật chất, đời sống tinh thần được cải thiện; các phong trào văn hóa từ gia đình, làng, bản, khu phố, cơ quan, đơn vị được lan tỏa, phát triển cả về lượng và chất.

Phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” đã đi vào cuộc sống và trở thành hoạt động thường xuyên, hằng ngày của cộng đồng dân cư. Phong trào đã tác động đến từng cá nhân, gia đình, cơ quan, đơn vị, lực lượng vũ trang về hành vi, lối sống, đạo đức, nhân cách; khơi dậy truyền thống tương thân tương ái, uống nước nhớ nguồn, lá lành đùm lá rách... Thông qua các nội dung trong phong trào, nhiều giá trị văn hóa truyền thống được bảo tồn, đạo đức, gia phong của dòng tộc, làng, thôn, ấp, bản... được giữ gìn, bảo tồn và trao truyền, các nội quy, quy chế hoạt động của cơ quan, đơn vị được thực hiện nghiêm túc.

Thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang và lễ hội ngày càng đi vào nề nếp, có nhiều chuyển biến tích cực, hạn chế và đẩy lùi những hiện tượng tiêu cực, lạc hậu trong xã hội. Những giá trị văn hóa tốt đẹp của dân tộc được phát huy; những hủ tục lạc hậu dần được loại bỏ...

Phong trào văn hóa, văn nghệ, thể dục, thể thao và thiết chế văn hóa cơ sở được các cấp ủy Đảng, chính quyền quan tâm chỉ đạo thực hiện toàn diện, cụ thể, tạo chuyển biến tích cực và trở thành hoạt động xã hội rộng lớn, thiết thực góp phần xây dựng và phát triển đời sống văn hóa, kinh tế, xã hội của mỗi địa phương. Nhiều loại hình nghệ thuật dân gian, truyền thống như: chèo, tuồng, cải lương, quan họ, dân ca… được khôi phục và phát triển mạnh mẽ. Hằng năm, tổ chức các cuộc thi, hội diễn, liên hoan quy mô các cấp thu hút hàng vạn lượt người tham gia. Các chương trình nghệ thuật mang đậm bản sắc vùng miền, góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống... góp phần xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, trở thành hoạt động văn hóa thiết yếu trong đời sống cộng đồng, đặc biệt ở nông thôn, vùng sâu, vùng xa. Qua đó thúc đẩy tinh thần đoàn kết, gắn bó cộng đồng, lan tỏa giá trị nhân văn và bản sắc văn hóa dân tộc. Các chương trình biểu diễn, cuộc thi được số hóa, đăng tải trên các nền tảng số, mạng xã hội, tạo điều kiện để giao lưu, quảng bá rộng rãi hình ảnh nghệ thuật quần chúng đến với công chúng trong và ngoài nước; gắn kết các phong trào thi đua yêu nước, cổ vũ, tuyên truyền đường lối, chính sách của Đảng và Nhà nước.

Công tác quảng cáo những năm qua đã có nhiều chuyển biến tích cực. Trên cơ sở Luật Quảng cáo và các văn bản hướng dẫn thi hành, Cục Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện đã phối hợp với địa phương hướng dẫn, thanh kiểm tra và từng bước đưa hoạt động quảng cáo đi vào nền nếp, đảm bảo tính thẩm mỹ, hiệu quả và đúng quy định pháp luật. Một dấu mốc quan trọng là ngày 11-6-2024, Quốc hội đã thông qua Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Quảng cáo, tạo hành lang pháp lý mới, minh bạch và phù hợp hơn với thực tiễn phát triển của thị trường quảng cáo, đặc biệt trong bối cảnh chuyển đổi số, hội nhập quốc tế. Song song với hoạt động xây dựng pháp luật, Giải thưởng Quảng cáo Sáng tạo Việt Nam do Bộ VHTTDL chủ trì tổ chức trong các năm 2021, 2023 và 2024 đã trở thành sự kiện thường niên uy tín, khẳng định sự phát triển về chất lượng sáng tạo và vai trò của quảng cáo trong đời sống xã hội.

Công tác tuyên truyền luôn được quan tâm chú trọng, đặc biệt là công tác tuyên truyền cổ động trực quan đã được tổ chức triển khai có hiệu quả. Các địa phương đã thực hiện tốt công tác trang trí khánh tiết, tuyên truyền cổ động trực quan chào mừng kỷ niệm các ngày lễ lớn và sự kiện quan trọng của đất nước.

Công tác gia đình

Từng bước hoàn thiện thể chế về gia đình với hệ thống văn bản Luật, Nghị định, Chỉ thị, Thông tư… đã góp phần thúc đẩy hiệu lực, hiệu quả công tác quản lý nhà nước về gia đình. Với sự nỗ lực của ngành VHTTDL trong nhiều năm qua, đến nay Việt Nam đã có hệ thống các văn bản pháp luật về gia đình, phòng, chống bạo lực gia đình toàn diện và đồng bộ, góp phần quan trọng đưa các quy định của Luật vào thực tiễn đời sống, đồng thời bảo đảm phù hợp với các cam kết quốc tế mà Việt Nam là thành viên và điều kiện kinh tế, xã hội, văn hóa của Việt Nam, góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng và thúc đẩy sự tiến bộ trong quan niệm về vai trò, vị trí của gia đình trong xã hội hiện đại. Các ngày kỷ niệm về gia đình ngày càng có sự tham gia của các cơ quan, tổ chức và hưởng ứng của đông đảo người dân. Đặc biệt trong những năm gần đây, ngày kỷ niệm về gia đình đã được nhiều người lựa chọn là cơ hội để các thành viên gia đình quây quần, tôn vinh giá trị của gia đình và lan tỏa mạnh mẽ cùng với sự phát triển của mạng xã hội. Qua đó, góp phần nâng cao nhận thức về vai trò, vị trí của gia đình trong sự phát triển của kinh tế, xã hội đất nước.

Công tác thư viện

Trong những năm qua, công tác thư viện nước ta đã có những bước phát triển đáng ghi nhận, góp phần không nhỏ vào việc nâng cao dân trí, xây dựng xã hội học tập, phát triển văn hóa đọc và phục vụ công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Hệ thống thư viện từ trung ương đến địa phương ngày càng được củng cố, mở rộng, đáp ứng tốt hơn nhu cầu khai thác thông tin, học tập suốt đời của người dân. Đặc biệt, trong bối cảnh đất nước bước vào kỷ nguyên chuyển đổi số, các thư viện đã và đang từng bước thích ứng, đổi mới để phục vụ bạn đọc một cách hiệu quả hơn và đã đạt được nhiều thành tựu trên các phương diện khác nhau. Nhiều thư viện đã chuyển đổi từ mô hình truyền thống sang mô hình thư viện hiện đại, đa chức năng. Các dịch vụ không chỉ dừng lại ở việc mượn trả sách mà đã mở rộng sang cung cấp không gian học tập, làm việc nhóm, tổ chức các sự kiện văn hóa, đọc sách, chiếu phim, các khóa học kỹ năng… Hầu hết các thư viện lớn đã và đang triển khai các hệ thống quản lý thư viện điện tử (LMS), xây dựng cơ sở dữ liệu số hóa tài liệu và phát triển các nền tảng thư viện số, thư viện điện tử (Thư viện Quốc gia Việt Nam, Thư viện Đại học FPT, Thư viện Đại học VinUni, Thư viện tỉnh Quảng Ninh…). Tỷ lệ tài liệu được số hóa tại các thư viện trung ương và địa phương đã tăng đáng kể, đạt khoảng 30-50% tổng số tài liệu trong một số bộ sưu tập đặc biệt, giúp bạn đọc dễ dàng tiếp cận thông tin mọi lúc, mọi nơi.

Hằng năm, các thư viện đã tích cực tổ chức nhiều hoạt động phát triển văn hóa đọc thông qua Ngày Sách và Văn hóa đọc, kể chuyện, giao lưu tác giả - tác phẩm, câu lạc bộ sách, cuộc thi như Đại sứ Văn hóa đọc, viết cảm nhận về sách… thu hút hàng triệu lượt người tham gia. Những hoạt động này góp phần lan tỏa tình yêu sách và nâng cao thói quen đọc sách trong cộng đồng, đặc biệt là giới trẻ. Hoạt động luân chuyển sách, báo, phục vụ lưu động, thư viện thân thiện đã được triển khai hiệu quả tại các trường học, trung tâm bảo trợ xã hội, các khu vực vùng sâu, vùng xa, vùng đồng bào dân tộc thiểu số, trại giam nhằm đưa tri thức đến gần hơn với người dân (mỗi năm xe thư viện lưu động đã phục vụ trung bình hàng nghìn lượt bạn đọc ở các khu vực vùng sâu, vùng xa, biên giới, vùng khó khăn…). Hợp tác giữa các thư viện trong nước và quốc tế được đẩy mạnh, giúp các thư viện Việt Nam tiếp cận các chuẩn quốc tế, công nghệ và kinh nghiệm tiên tiến của thế giới. Nhiều dự án, chương trình trao đổi, hợp tác đã được triển khai, góp phần nâng cao năng lực chuyên môn cho người làm công tác thư viện và mở rộng nguồn tài nguyên thông tin.

2. Bài học kinh nghiệm

Thứ nhất, sự lãnh đạo, chỉ đạo của các cấp ủy Đảng, chính quyền đối với công tác văn hóa cơ sở, gia đình, thư viện.

Thứ hai, gắn các mục tiêu trong công tác văn hóa cơ sở, gia đình, thư viện với đời sống thực tiễn và nhu cầu về văn hóa của Nhân dân; linh hoạt, sáng tạo trong tổ chức các loại hình hoạt động phù hợp với từng đối tượng, vùng miền.

Thứ ba, tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến các chủ trương của Đảng, chính sách pháp luật của Nhà nước về công tác văn hóa cơ sở, gia đình, thư viện.

Thứ tư, tăng cường công tác phối hợp liên ngành, liên cấp và phát huy nguồn lực xã hội hóa.

Thứ năm, ứng dụng công nghệ là đòn bẩy để hiện đại hóa công tác văn hóa cơ sở, gia đình, thư viện.

3. Khó khăn và những hạn chế

Công tác xây dựng đời sống văn hóa cơ sở, gia đình, thư viện nhiều nơi vẫn còn hình thức, chưa được quan tâm và đầu tư thỏa đáng. Việc quy hoạch, đầu tư, xây dựng và vận hành hệ thống thiết chế văn hóa cơ sở hiệu quả chưa cao. Kinh phí đầu tư của các địa phương cho văn hóa còn thấp, chưa đáp ứng được nhu cầu thực tiễn. Đội ngũ cán bộ ngành Văn hóa nhiều nơi còn thiếu và yếu, nhất là ở cấp cơ sở.

4. Những giải pháp trọng tâm trong thời gian tới

Một là, tiếp tục quán triệt, nâng cao nhận thức của các cấp ủy đảng, chính quyền, nhất là chính quyền cơ sở về tầm quan trọng của công tác văn hóa cơ sở, gia đình và thư viện. Thực hiện tốt nhiệm vụ xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh trong gia đình, nhà trường, cộng đồng dân cư và các cơ quan, đơn vị; xây dựng văn hóa công sở, văn hóa công vụ, văn hóa doanh nghiệp. Xây dựng đời sống văn hóa vui tươi, an toàn ở địa bàn dân cư; nếp sống văn hóa tiến bộ, văn minh, trong việc cưới, việc tang và lễ hội.

Hai là, xây dựng gia đình no ấm, hạnh phúc, tiến bộ… để gia đình thực sự là nơi nuôi dưỡng, hình thành nhân cách, đạo đức trong sáng; giáo dục truyền thống gia đình, nếp sống văn hóa và chuẩn mực ứng xử cho các công dân. Xây dựng và nhân rộng các mô hình gia đình văn hóa tiêu biểu, có nền nếp, ông bà, cha mẹ mẫu mực, con cháu hiếu thảo, vợ chồng hòa thuận, anh chị em đoàn kết, thương yêu nhau.

Ba là, gìn giữ, bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống; khai thác, phát huy tối đa, hiệu quả các thiết chế công trình văn hóa hiện có; thực hiện việc nâng cấp, xây mới các công trình phù hợp với khả năng, điều kiện phát triển kinh tế, xã hội và nhu cầu hưởng thụ văn hóa, nghệ thuật ở từng vùng, miền, địa phương, cơ quan, đơn vị; đẩy mạnh, đa dạng hóa các hình thức phục vụ lưu động.

Bốn là, phát triển đa dạng các loại hình, câu lạc bộ về văn hóa, gia đình ở cơ sở; duy trì, phát triển và đổi mới nội dung các liên hoan, hội thi, hội diễn văn hóa, văn nghệ, dân ca, dân vũ các dân tộc… góp phần xây dựng cộng đồng xanh, sạch, đẹp, an toàn.

Năm là, tiếp tục đẩy mạnh công tác tuyên truyền, vận động về văn hóa cơ sở, gia đình và thư viện, góp phần phát huy năng lực sáng tạo, nâng cao chất lượng cuộc sống và chỉ số hạnh phúc của con người Việt Nam. Từng bước nâng cao chất lượng phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”, đặc biệt chú trọng các phong trào hạt nhân, như phong trào xây dựng “gia đình văn hóa”, “làng, thôn, ấp, bản văn hóa” và phong trào thi đua người tốt, việc tốt và các điển hình tiên tiến. Thường xuyên chú trọng công tác tôn vinh, khen thưởng những điển hình tiên tiến về tư tưởng, đạo đức, lối sống, xây dựng đời sống văn hóa ở cơ sở.

Sáu là, phát huy vai trò phối hợp giữa các ngành, địa phương trong việc tổ chức các hoạt động văn nghệ quần chúng gắn với các phong trào thi đua, xây dựng cộng đồng văn hóa, an toàn, lành mạnh. Sớm ban hành quy chế phối hợp liên ngành thống nhất về quảng cáo, trong đó phân định rõ chức năng, nhiệm vụ của từng cơ quan. Nâng cao năng lực cán bộ quản lý quảng cáo tại cơ sở. Tăng cường công tác quy hoạch và quản lý quảng cáo ngoài trời. Đồng thời, từng bước đầu tư hiện đại hóa hệ thống cổ động trực quan. Đẩy mạnh đổi mới nội dung và hình thức tuyên truyền. Chú trọng bồi dưỡng đội ngũ cán bộ làm công tác tuyên truyền tại cơ sở.

Bảy là, tiếp tục lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện mục tiêu “Xây dựng gia đình Việt Nam tiến bộ, hạnh phúc” và các nội dung trong Chỉ thị số 06-CT/TW. Xây dựng và phát triển văn hóa, con người đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, như: hoàn thiện thể chế, chính sách và đẩy mạnh hợp tác về thư viện; tăng cường đầu tư, hoàn thiện cơ sở hạ tầng hệ thống thư viện các cấp; đẩy mạnh chuyển đổi số toàn diện và xây dựng thư viện thông minh; đa dạng hóa dịch vụ và tăng cường các hoạt động phục vụ cộng đồng. Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực thư viện; tăng cường xã hội hóa thông qua việc khuyến khích các tổ chức, doanh nghiệp, cá nhân tài trợ sách, thiết bị, tham gia xây dựng thư viện cộng đồng, tủ sách gia đình, tủ sách dòng họ, lan tỏa phong trào đọc rộng khắp trên cả nước.

5. Kết luận

Với sự quyết tâm, nỗ lực hành động vượt qua nhiều khó khăn, thách thức, cùng sự sáng tạo, bứt phá, có thể thấy thời gian qua, toàn ngành VHTTDL nói chung và lĩnh vực Văn hóa cơ sở, Gia đình và Thư viện nói riêng đã đạt được nhiều kết quả đáng ghi nhận, góp phần quan trọng trong thực hiện nhiệm vụ đã đề ra tại Đại hội XIII của Đảng; tạo được hiệu ứng tích cực, góp phần kích cầu du lịch, tăng cường quảng bá giá trị văn hóa, con người Việt Nam đến với bạn bè quốc tế. Công tác xây dựng môi trường văn hóa tiếp tục được đẩy mạnh theo hướng ngày càng thực chất hơn, gắn với xây dựng con người văn hóa, lấy nhân dân là chủ thể sáng tạo, lấy địa bàn cơ sở làm trọng tâm; bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa, đề cao giá trị gia đình, tạo môi trường văn hóa, xã hội lành mạnh để góp phần hình thành con người văn hóa; từ đó tạo ra nhiều chuyển biến tích cực trong nhận thức, hành động của mỗi người dân về ý thức, trách nhiệm trong xây dựng môi trường văn hóa từ gia đình, cộng đồng, cơ quan, tổ chức, đơn vị doanh nghiệp và trên toàn xã hội. Nhiều mô hình hay, cách làm sáng tạo, điển hình về xây dựng gia đình văn hóa, khu dân cư văn hóa, xã, phường, thị trấn văn hóa tiêu biểu gắn với phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” và các phong trào thi đua, các cuộc vận động khác được phát triển mạnh mẽ trên khắp mọi miền Tổ quốc, góp phần nhân rộng và lan tỏa giá trị văn hóa tốt đẹp trong đời sống xã hội.

Ths NGUYỄN THU HÀ

Nguồn: Tạp chí VHNT số 615, tháng 8-2025