Môi trường là nơi có nhiều chủ thể cùng tồn tại: Chủ thể của đơn vị dân cư đã cư trú lâu đời ở vùng đất đó lập thành làng, bản, khu dân cư, tổ dân phố có gắn bó, quan hệ mật thiết với nhau; chủ thể là các đơn vị sản xuất, dịch vụ làm ra sản phẩm vật chất và lưu thông, phân phối các sản phẩm làm ra đáp ứng nhu cầu của con người trong xã hội; chủ thể là các cơ quan, đơn vị hành chính, sự nghiệp của nhà nước đóng trên địa bàn như trụ sở UBND, trường học, trạm y tế, trung tâm văn hóa, đài truyền thanh, đồn công an, đơn vị quân đội. Xây dựng môi trường văn hóa công cộng thực chất là xây dựng môi trường văn hóa xã hội trong không gian sống và hoạt động của con người. Nếu xem xét môi trường văn hóa ở một nơi nào đó là một hệ thống lớn thì trong hệ thống đó có nhiều tiểu hệ thống. Muốn nâng cao chất lượng xây dựng môi trường văn hóa công cộng, chúng ta cần phải có những giải pháp trọng tâm, lâu dài, đồng bộ tác động vào các hệ thống tạo sự chuyển biến tới cả các tiểu hệ thống.

1. Nâng cao nhận thức về vai trò, ý nghĩa của việc xây dựng môi trường văn hóa công cộng lành mạnh, nhân văn

Để triển khai bất cứ công việc gì, chủ thể thực hiện phải hiểu rõ được nội dung, vai trò, vị trí, ý nghĩa xã hội của công việc đó, họ sẽ chủ động, tích cực và là người tuyên truyền thực hiện nhiệm vụ đó cho những người khác.

Nâng cao nhận thức phải được coi là giải pháp đi đầu mà việc trước tiên là tổ chức các hoạt động tuyên truyền. Có rất nhiều biện pháp tuyên truyền có thể vận dụng nhằm nâng cao nhận thức về vai trò, vị trí, ý nghĩa của việc xây dựng môi trường văn hóa công cộng.

Chính quyền sử dụng hệ thống truyền thanh phát sóng trong những giờ nhất định trong ngày thông báo chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về xây dựng môi trường văn hóa cộng đồng. Giới thiệu những văn bản quy phạm pháp luật mới ban hành của Nhà nước liên quan đến xây dựng môi trường văn hóa và đặt cán bộ viết giới thiệu các mô hình văn hóa tiêu biểu trong xây dựng môi trường văn hóa công cộng ở các nơi để các chủ thể vận dụng vào hoạt động thực tiễn. Chú trọng đội ngũ báo cáo viên, tuyên truyền miệng, tổ chức các buổi nói chuyện chuyên đề, nói chuyện thời sự ở các đơn vị, cơ quan truyền đạt trực tiếp chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước về xây dựng môi trường văn hóa công cộng. Các tổ chức Đảng, chính quyền, đoàn thể nhân các sinh hoạt chuyên môn, nghiệp vụ thường kỳ kết hợp phổ biến việc xây dựng môi trường văn hóa công cộng. Các chi bộ Đảng họp kiểm điểm việc thực hiện nhiệm vụ chính trị hằng tháng, đưa vào Nghị quyết của chi bộ nhiệm vụ xây dựng môi trường văn hóa công cộng và yêu cầu các Đảng viên tiên phong, đầu tàu, gương mẫu thực hiện các nội dung xây dựng môi trường văn hóa công cộng.

Các phương tiện thông tin đại chúng ở Trung ương và địa phương có nhiệm vụ phản ánh, tuyên truyền, cổ vũ, động viên những việc làm mới, người tốt, việc tốt, mô hình hay, cá nhân, tập thể điển hình, tiên tiến trong xây dựng môi trường văn hóa. Vì vậy, cấp ủy, chính quyền cần tranh thủ đội ngũ báo chí mời họ về cơ sở, cung cấp thông tin người thật, việc thật, điển hình tiên tiến trong phong trào thi đua yêu nước, xây dựng môi trường văn hóa công cộng để họ xây dựng tin bài phát sóng tuyên truyền kết quả hoạt động xây dựng môi trường văn hóa cộng đồng ở cơ quan, đơn vị.

Múa quạt của đồng bào Tày - Ảnh: Nguyễn Thanh Hà

2. Xây dựng và giữ gìn các chuẩn mực văn hóa

Xây dựng và chấp hành tốt các chuẩn mực văn hóa ở môi trường công cộng là một tiêu chí quan trọng đánh giá môi trường văn hóa công cộng lành mạnh.

Chuẩn mực văn hóa thực chất là nếp sống văn hóa, văn minh tốt đẹp được xã hội thừa nhận, mọi người tự giác thực hiện. Có chuẩn mực văn hóa hình thành trong quá khứ trở thành phong tục, tập quán tốt đẹp cha ông trao truyền lại cho con cháu hôm nay giữ gìn và phát huy. Có những chuẩn mực văn hóa mới hình thành trong xã hội đương đại phù hợp với yêu cầu của quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, từng bước thích ứng thị trường và hội nhập quốc tế. Cả hai loại chuẩn mực trên đều cần được giữ gìn, phát huy và lan tỏa giá trị của nó vào mọi người trong cộng đồng và là những giá trị văn hóa truyền thống, giá trị văn minh, tiến bộ của văn hóa hiện đại góp phần kiến tạo môi trường văn hóa cộng đồng lành mạnh, giàu tính nhân văn.

Để bảo vệ các chuẩn mực văn hóa truyền thống và hiện đại, cấp ủy, chính quyền và nhân dân bên cạnh việc động viên nhau thực hiện chuẩn mực văn hóa còn cần phải đấu tranh kịp thời phê phán những biểu hiện lệch chuẩn văn hóa trong môi trường văn hóa cộng đồng, nhất là ở giới trẻ, để chuẩn mực văn hóa là những giá trị định hướng sự hướng tới của mọi người trong xã hội. Phê phán, đấu tranh loại bỏ những lệch chuẩn văn hóa chính là bảo vệ tạo điều kiện để cho các chuẩn mực văn hóa được thừa nhận và phát huy tác dụng đối với mọi người trong xã hội, là điều kiện để môi trường cộng đồng lành mạnh hướng tới những giá trị văn hóa đích thực Chân - Thiện - Mỹ, giàu tính nhân văn và khát vọng sống hạnh phúc của con người.

3. Xây dựng, hoàn thiện cơ chế, chính sách

Cơ chế là sự phụ thuộc, phối hợp các chủ thể, thành tố trong một hệ thống nhằm tối ưu hóa các nguồn lực, chi phí thấp nhất, tạo được hiệu quả cao nhất trong tổ chức thực hiện các nhiệm vụ xây dựng môi trường văn hóa công cộng. Để phát huy được hiệu quả sự phối hợp giữa các chủ thể trong xây dựng môi trường văn hóa công sở, cấp ủy Đảng, chính quyền, các đoàn thể chính trị, tổ chức dân cư cần lưu tâm xây dựng và hoàn thiện một số cơ chế dưới đây:

Phát huy cao độ cơ chế dân chủ ở cơ sở

Dân chủ là một giá trị xã hội nhằm phát huy sức mạnh trí thức, công sức của quần chúng nhân dân trong thực hiện các nhiệm vụ chính trị của cơ quan, đơn vị là chìa khóa dẫn đến thành công của mọi công việc. Tiếp tục thực hiện cơ chế dân chủ ở cơ sở theo phương châm: Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát và hưởng thụ. Mọi công việc tổ chức thực hiện xây dựng môi trường văn hóa công cộng ở cơ sở cần được minh bạch, tranh thủ ý kiến của người dân. Thấm nhuần lời dạy của Chủ tịch Hồ Chí Minh: Dễ trăm lần không dân cũng chịu, khó vạn lần dân liệu cũng xong.

Thực hiện nghiêm cơ chế phân cấp, phân quyền, quy rõ trách nhiệm người đứng đầu

Thực tiễn đã chứng minh cơ chế này đã phát huy được tác dụng trong tổ chức thực hiện các nhiệm vụ chính trị ở các cơ quan, đơn vị. Cấp trên cần tin tưởng vào cấp dưới, mạnh dạn phân cấp, phân quyền, quy rõ trách nhiệm, tạo cơ chế để người được giao nhiệm vụ chủ động, mạnh dạn, tìm tòi các biện pháp thực hiện nhiệm vụ được giao, không trông chờ, ỷ lại, dám chịu trách nhiệm trước quyết định của mình.

Thực hiện cơ chế khen thưởng kịp thời, đồng thời với xử lý nghiêm các cá nhân, tập thể sai phạm

Thực tiễn đã chứng minh trong tổ chức thực hiện nhiệm vụ bao giờ cũng có một bộ phận tiên tiến tâm huyết, quên mình thực hiện nhiệm vụ đồng thời cũng xuất hiện số ít lừng khừng, thậm chí lợi dụng chức quyền được giao để vun vén lợi ích cá nhân. Do vậy, cần có cơ chế thông qua quần chúng nhân dân phát hiện những người tốt, điển hình tiên tiến để khen thưởng kịp thời nhằm ghi nhận, cổ vũ, động viên phong trào. Vấn đề đặt ra là phải khen đúng người, đúng việc, kịp thời, có tác dụng cổ vũ mọi người phấn đấu vươn lên thực hiện tốt hơn nhiệm vụ được giao. Ngược lại, cũng xuất hiện số ít người chậm tiến có hành vi vi phạm quy định của tổ chức. Khi đã có đầy đủ chứng cứ, cấp ủy, chính quyền thông qua Hội đồng khen thưởng, kỷ luật cần xử lý nghiêm minh, kịp thời, đúng người, đúng việc ngăn chặn hành vi tiêu cực, lệch chuẩn góp phần cảnh báo, răn đe những hiện tượng tiêu cực lợi dụng việc công vun vén lợi ích riêng.

Chính sách là những quy định của Nhà nước hay của tổ chức có quyền lực được pháp luật bảo hộ đưa ra nhằm tối ưu hóa các nguồn lực của tổ chức nhằm đạt được mục tiêu đề ra.

Thực tiễn cho thấy, hiện có nhiều chính sách công và cả chính sách tư do các chủ thể pháp lý, có quyền lực đưa ra nhằm xây dựng môi trường văn hóa công cộng lành mạnh, giàu tính nhân văn. Thời gian tới, các chủ thể ban hành chính sách công và chính sách tư cần rà soát thúc đẩy một số chính sách dưới đây tạo điều kiện cho việc xây dựng môi trường văn hóa công cộng đạt được hiệu quả:

Rà soát ban hành, hướng dẫn thực hiện chính sách xã hội hóa hoạt động văn hóa. Với phương châm Nhà nước cùng nhân dân chăm lo xây dựng đời sống văn hóa, Nhà nước cần có chính sách mạnh mẽ tạo điều kiện cho các thành phần kinh tế ngoài Nhà nước, các cá nhân trong xã hội mạnh dạn đầu tư vào các dự án khởi nghiệp, phát triển văn hóa. Giải phóng mạnh mẽ tiềm năng văn hóa trong các tầng lớp nhân dân. Rà soát có hướng dẫn cụ thể việc đẩy nhanh các đơn vị sự nghiệp văn hóa chuyển sang cơ chế tự chủ, từng bước thích ứng với cơ chế thị trường để phát triển.

Nhà nước rà soát chính sách khen thưởng, lập thêm các danh hiệu văn hóa để khen thưởng các đối tượng người tốt việc tốt, người có nhân cách tử tế, những người có đóng góp cho sự nghiệp phát triển văn hóa - xã hội.

Nhà nước rà soát có chính sách chỉ đạo đầu tư nhân rộng các mô hình văn hóa tiêu biểu có tác động tốt xây dựng môi trường văn hóa công cộng như các mô hình: “5 không, 3 sạch” của Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam. Mô hình xã, phường, thôn, bản, tổ dân phố không có tệ nạn xã hội của ngành An ninh. Mô hình tổ hòa giải, mô hình liên gia tự quản, mô hình đường hoa tự quản, ngày chủ nhật xanh trong xây dựng môi trường văn hóa xã hội lan tỏa rộng khắp các vùng miền.

Cấp ủy chính quyền, đoàn thể các địa phương đẩy nhanh việc xây dựng Quy ước văn hóa ứng xử ở nơi công cộng và nội bộ cơ quan, đơn vị. Xây dựng đề án văn hóa công sở ở các cơ quan, đơn vị chính quyền có nhiệm vụ phục vụ nhân dân các làng, bản, khóm, ấp đẩy nhanh việc xây dựng hương ước văn hóa. Cơ quan, đơn vị xây dựng Quy ước văn hóa công sở.

Tổ chức các phong trào văn hóa của quần chúng

Chủ trương của Đảng, chính sách của Nhà nước về xây dựng môi trường văn hóa công cộng chỉ có thể thâm nhập sâu vào cuộc sống khi được quần chúng nhân dân hưởng ứng, nghĩa là chỉ khi nào chúng ta khơi dậy được các phong trào văn hóa của quần chúng liên quan đến xây dựng môi trường văn hóa công cộng thì mục tiêu xây dựng môi trường văn hóa công cộng lành mạnh, giàu tính nhân văn mới có hiệu quả.

Hiện nay, nhiều phong trào văn hóa có liên quan đến xây dựng môi trường văn hóa cộng đồng. Thời gian tới, chúng ta cần tập trung chỉ đạo nâng cao hiệu quả một số phong trào: Phong trào người tốt việc tốt, tập thể, cá nhân điển hình tiên tiến; Phong trào xây dựng làng, bản, ấp khóm, khu phố, tổ dân phố văn hóa; phong trào toàn dân đoàn kết xây dựng khu dân cư văn hóa; phong trào toàn dân rèn luyện thể thao theo gương Bác Hồ vĩ đại; phong trào xây dựng cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp, lực lượng vũ trang đạt chuẩn văn hóa; phong trào thi đua lao động, học tập sáng tạo; phong trào xây dựng xã đạt chuẩn văn hóa nông thôn mới; phong trào xây dựng xã, phường, thị trấn đạt chuẩn văn minh đô thị; phong trào xã, phường vì an ninh tổ quốc, không có tệ nạn xã hội; phong trào xây dựng các thiết chế văn hóa, thể thao cơ sở.

Tăng cường nguồn lực cho xây dựng môi trường văn hóa cộng đồng

Nhà nước hỗ trợ, đầu tư xây dựng cơ sở vật chất, nhất là các thiết chế văn hóa - thể thao cơ sở để mỗi đơn vị văn hóa cơ sở có nhà văn hóa tổ chức sinh hoạt văn hóa cộng đồng, có thư viện, khu thể thao thu hút các tầng lớp nhân dân đến sinh hoạt.

Nhà nước có chính sách hằng năm tổ chức đào tạo, bồi dưỡng nghiệp vụ cho đội ngũ cán bộ ở cơ sở. Nhà nước xem xét, rà soát có chính sách tiền lương phù hợp để đảm bảo cuộc sống cho cán bộ văn hóa ở cơ sở.

Có cơ chế kêu gọi các doanh nghiệp, cá nhân đóng góp trí tuệ, kinh phí tổ chức các hoạt động văn hóa xây dựng cơ sở vật chất, giữ gìn di sản văn hóa dân tộc ở không gian hoạt động của cộng đồng.

Phát huy tính chủ động, tích cực, tự quản của các tầng lớp nhân dân ở cơ sở góp phần xây dựng môi trường văn hóa cộng đồng lành mạnh, giàu tính nhân văn

Quá trình tổng kết thực tiễn 15 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc phát hiện một điều: quần chúng nhân dân ở nhiều địa phương đã rất chủ động, tích cực trong xây dựng môi trường văn hóa công cộng, xuất hiện nhiều mô hình hay thể hiện tính tự quản của nhân dân trong xây dựng đời sống văn hóa không trông chờ, ỷ lại vào Nhà nước. Đó là mô hình Ban hòa giải giải quyết những mâu thuẫn trong nội bộ nhân dân. Mô hình tổ liên gia tự quản - các gia đình ở liền nhau chung một lối ngõ đã nhóm họp với nhau bàn bạc đưa ra những quy định chung về an ninh, trật tự, tổ chức hiếu hỉ, hỗ trợ nhau những lúc khó khăn, hoạn nạn, vệ sinh môi trường. Mô hình đoạn đường tự quản giao cho chi hội phụ nữ, thanh niên, hội cựu chiến binh, nông dân. Mô hình đường hoa - hội viên, hội phụ nữ trồng hoa, chăm sóc hoa những đoạn đường nối các xóm thôn, cánh đồng. Mô hình “5 không, 3 sạch” của Hội Liên hiệp Phụ nữ Việt Nam được chị em phụ nữ đồng tình hưởng ứng vừa có lợi cho gia đình, vừa có lợi cho cộng đồng.

Đảng ủy, các cấp chính quyền cần sơ kết, tổng kết nhân rộng các mô hình tự quản nêu trên ra các vùng miền, góp phần xây dựng môi trường văn hóa công cộng sạch - đẹp - an toàn - lành mạnh, giàu tính nhân văn.

PGS, TS NGUYỄN HỮU THỨC

Nguồn: Tạp chí VHNT số 512, tháng 10-2022