Ngày 12-7, tại Hà Nội, Nxb Hội Nhà văn phối hợp với Tạp chí Xưa và Nay (Hội Sử học Việt Nam) tổ chức lễ ra mắt sách “Ba người vượt ngục Guyane” của tác giả Đỗ Thái Bình. Đây là sự kiện thiết thực nhân dịp tròn 100 năm ngày các chí sĩ yêu nước bị thực dân Pháp đày biệt xứ tại Guyane thuộc Nam Mỹ, đã vượt ngục và trở về Tổ quốc sau một hành trình dài 10 năm vòng quanh thế giới.

Kỹ sư Đỗ Thái Bình - Tác giả cuốn sách chia sẻ cùng độc giả

Ba người vượt ngục Guyane (Nxb Hội Nhà văn ấn hành tháng 6-2025), dày 505 trang trong đó có 190 trang in màu, 290 hình minh họa, 3 bản đồ lớn và danh sách gần 1.000 tù nhân Guyane. Đây là một công trình khảo cứu công phu, chứa nhiều tư liệu lịch sử về hành trình vượt ngục để trở về quê hương của các chí sĩ yêu nước đầu thế kỷ XX bị thực dân Pháp tù đày biệt xứ tại đảo Guyane (vùng lãnh thổ hải ngoại của Pháp ở Nam Mỹ). Cuốn sách kể lại câu chuyện của ba chí sĩ Nguyễn Quang Diêu, Lý Liễu và Đỗ Văn Phong từ khi bị tòa án thực dân Pháp kết án khổ sai, lưu đày sang nhà lao ở Guyane, đến hành trình vượt ngục trở về quê hương của họ.

Kỹ sư Đỗ Thái Bình là một nhà nghiên cứu về hàng hải, từng viết và chuyển ngữ nhiều sách, công trình về hàng hải, tàu thuyền. Ông là cháu nội của nhà nho Đỗ Văn Phong - một trong ba chí sĩ hoạt động yêu nước nêu trên và cũng là người sáng lập thương hiệu Nxb Mai Lĩnh nổi tiếng. Để viết cuốn sách, tác giả Đỗ Thái Bình đã dành hàng chục năm nghiên cứu, thu thập tư liệu, văn khố tại các trung tâm lưu trữ của Việt Nam, Văn khố Hải ngoại (ANOM) ở Pháp và trên thế giới. Ông đã tự mình tới Guyane để tìm lại những dấu vết lịch sử của ông nội mình, khi bị giam cầm cùng các chí sĩ yêu nước khác sau bản án ngày 5-9-1913 của thực dân Pháp và cuộc đào thoát đầy ly kỳ của họ.

Không chỉ là câu chuyện gia đình, tác phẩm còn là một khảo cứu đồ sộ về phong trào yêu nước đầu thế kỷ XX, hé lộ những mảng lịch sử gần như bị quên lãng. Qua hành trình tìm kiếm tại Pháp, Guyane và nhiều vùng đất khác, tác giả đã khắc họa chân dung nổi bật của ba chí sĩ, cách họ nuôi dưỡng lý tưởng sống và lên kế hoạch tìm về quê hương ở nơi xa cách nửa vòng Trái đất. Để rồi khi thời cơ đến, họ băng sông Maroni của Guyane đến nước láng giềng Surinam rồi tiếp tục di chuyển sang đảo Trinidad. Từ đó, mỗi người lần lượt tìm cách riêng về Việt Nam trên những con tàu xuất phát từ Bắc Mỹ. Không chỉ tái hiện những hành trình vượt ngục ly kỳ, cuốn sách còn khắc họa sinh động số phận các chí sĩ sau khi trở về đất nước, cùng hành trình tiếp tục phụng sự dân tộc.

Bìa cuốn sách

Với nguồn tư liệu phong phú, cuốn sách có nhiều chi tiết lần đầu công bố, đặc biệt là hồ sơ các tù nhân người Việt từng bị lưu đày tại Guyane được chú giải đầy đủ họ tên, số tù, năm tuyên án, tên con tàu áp giải và các trại giam mà họ từng bị giam giữ. Đây là nguồn tư liệu vô giá đối với người làm sử và độc giả quan tâm đến lịch sử đầu thế kỷ XX.

Tham dự sự kiện ra mắt sách có đông đảo các nhà nghiên cứu, nhà sử học, nhà văn, nghệ sĩ, và độc giả quan tâm. Đặc biệt, hai chuyên gia nghiên cứu về các chí sĩ Nam Kỳ là Nguyễn Thanh Thuận (chuyên nghiên cứu về Nguyễn Quang Diêu) và Phan Lương Minh (chuyên nghiên cứu về Lý Liễu) cũng tham gia giao lưu cùng độc giả. Tác giả Đỗ Thái Bình khẳng định: “Tôi muốn viết cuốn sách này để tưởng nhớ những người yêu nước đã sống, đã hy sinh ở Guyane và để tri ân những người đã giúp nhóm tù nhân, trong đó có ông nội tôi, vượt ngục thành công. Số phận của mỗi người đều gắn chặt với tập thể và với lịch sử. Đây là phần lịch sử không nên bị lãng quên".

Tác giả cũng chia sẻ, tác phẩm còn là lời kêu gọi cộng đồng cùng quan tâm, nghiên cứu sâu hơn về nhà tù Guyane – nơi giới sử học Pháp đang xúc tiến hồ sơ trình UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa thế giới.

Hậu duệ gia đình các chí sĩ Nam Kỳ nhận hoa của Ban tổ chức

Tại lễ ra mắt sách, nhà sử học Dương Trung Quốc đánh giá, Ba người vượt ngục Guyane là một nghiên cứu đồ sộ, có khối lượng kiến thức lớn. Đã có những công trình nghiên cứu về cuộc đời các chí sĩ yêu nước giai đoạn đầu thế kỷ XX, nhưng vẫn còn nhiều khoảng trống. Cuốn sách đã cho thấy phần nào những bí ẩn chưa từng biết đến, về số phận con người, và về những đóng góp của các chí sĩ yêu nước thời đó.

GS, TS Nguyễn Chí Bền, nguyên Viện trưởng Viện Văn hóa Nghệ thuật quốc gia Việt Nam cho rằng, cuốn sách không chỉ dừng lại ở giá trị tư liệu đơn thuần. Theo ông, những tư liệu mà kỹ sư Đỗ Thái Bình công bố có chiều sâu và độ bao quát hiếm thấy, được chắt lọc từ hai nguồn chính yếu: điền dã thực địa và tiếp cận thư tịch, tạo nền tảng vững chắc để tái dựng bức tranh lịch sử.

Sau buổi ra mắt sách tại Hà Nội, sự kiện giao lưu ra mắt sách Ba người vượt ngục Guyane sẽ tiếp tục được tổ chức tại Hải Phòng vào ngày 15-7 và tại TP.HCM vào ngày 20-7-2025.

Bài, ảnh: NGÔ HỒNG VÂN