Cách mạng công nghiệp 4.0 đã và đang tác động đến mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có văn hóa đọc. Trong thời đại bùng nổ công nghệ thông tin, việc đọc sách, báo qua internet đang là xu hướng được nhiều người lựa chọn. Văn hóa đọc giúp sinh viên các trường đại học nước ta lĩnh hội tri thức, hệ thống khái niệm khoa học, kỹ năng nghề nghiệp, phát triển phẩm chất nhân cách nghề nghiệp tương lai; hỗ trợ cho việc nâng cao trình độ học tập và nghiên cứu khoa học, góp phần nâng cao khả năng tư duy độc lập, tự chủ và sáng tạo của sinh viên. Do đó, nghiên cứu xu hướng biến đổi văn hóa đọc của sinh viên các trường đại học nước ta trước tác động của Cách mạng công nghiệp 4.0 có ý nghĩa quan trọng, là chìa khóa quan trọng thúc đẩy phát triển văn hóa đọc trong thời đại số.

Hiện nay, toàn nhân loại đang chứng kiến những sự thay đổi vượt bậc trong thời đại công nghệ số của Cách mạng công nghiệp 4.0 và tầm ảnh hưởng sâu rộng của khoa học công nghệ đến đời sống con người. Sự phát triển này đã và đang tác động toàn diện, sâu sắc đến tất cả các lĩnh vực của đời sống kinh tế, xã hội của các quốc gia. Bản chất của Cách mạng công nghiệp 4.0 chính là sự ứng dụng công nghệ, khoa học dữ liệu và sử dụng trí tuệ nhân tạo phục vụ sản xuất và cuộc sống con người. Cuộc cách mạng này đã và đang tác động sâu rộng tới mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có văn hóa đọc. Đọc là một hoạt động văn hóa của con người, là một trong những phương thức giúp con người thư giãn, giải trí, thỏa mãn nhu cầu tinh thần, hoàn thiện bản thân. Đồng thời, đây còn là kỹ năng giúp con người tích lũy, nâng cao tri thức, năng suất lao động, mưu cầu hạnh phúc, xây dựng, phát triển đất nước. Văn hóa đọc là một loại hình hoạt động văn hóa, giúp cho hoạt động đọc của con người đạt hiệu quả cao, qua đó thể hiện trình độ văn hóa của mỗi cá nhân. Tầm quan trọng của văn hóa đọc trong quá trình hội nhập xã hội hiện đại đã được nhiều quốc gia đề cao và xây dựng chiến lược phát triển văn hóa đọc quốc gia, nhằm nâng cao việc đọc trong cộng đồng, đồng thời giải phóng khỏi những hạn chế về mặt xã hội, pháp lý, tâm lý cá nhân và việc đọc mang con người đến gần nhau. 

Sinh viên các trường đại học ở Việt Nam là lứa tuổi có nhiều đặc thù, đang trong quá trình định hình nhân cách, đạo đức, lối sống; có nhu cầu tương đối đa dạng, năng động hơn so với các lứa tuổi khác, dễ tiếp thu cái mới, thích nghi kịp thời với sự thay đổi của xã hội, có nhu cầu hiểu biết, tìm tòi, sáng tạo, tích cực tham gia nghiên cứu khoa học… Do đó, nhu cầu đọc sách, báo, tài liệu của sinh viên rất phong phú, đa dạng. Tuy nhiên, trước sự tác động mạnh mẽ của Cách mạng công nghiệp 4.0 và sự phát triển của các loại hình văn hóa nghe, nhìn, văn hóa đọc của sinh viên bị ảnh hưởng rất lớn, có những xu hướng biến đổi nhất định.

Trong những năm qua, cơ quan chức năng các cấp của Đảng và Nhà nước luôn quan tâm đến văn hóa đọc, khuyến khích, tạo điều kiện cho văn hóa đọc phát triển. Đề án Phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng đến năm 2020, định hướng đến năm 2030 của Chính phủ đã xác định mục tiêu: “Xây dựng, phát triển thói quen, nhu cầu, kỹ năng, phong trào đọc (xuất bản phẩm in, điện tử) trong mọi tầng lớp nhân dân, nhất là trong thanh niên, thiếu niên, học sinh, sinh viên, chú trọng tới người dân ở vùng nông thôn, vùng có điều kiện kinh tế, xã hội khó khăn; cải thiện môi trường đọc; góp phần nâng cao dân trí, phát triển tư duy, khả năng sáng tạo, bồi dưỡng nhân cách, tâm hồn, tăng cường ý thức chấp hành pháp luật, hình thành lối sống lành mạnh trong con người, xã hội Việt Nam, đẩy mạnh xây dựng xã hội học tập” (1). Theo đó, các trường đại học nước ta đã không ngừng mở rộng, tăng cường trang thiết bị, đa dạng, hiện đại hóa dịch vụ thông tin - thư viện, hình thành môi trường đọc khá thuận lợi cho sinh viên. Số lượng giáo trình, tài liệu, sách tham khảo đa dạng về chủng loại, phong phú về nội dung, đã cơ bản đáp ứng được nhu cầu đọc của sinh viên. Một số trường đại học đã có nhiều hoạt động tuyên truyền, quảng bá văn hóa đọc, góp phần nâng cao nhận thức cho sinh viên về vị trí, vai trò của việc đọc, xây dựng cho sinh viên thói quen đọc mỗi ngày. Sinh viên có xu hướng lựa chọn sách, báo, tài liệu có nội dung phù hợp với nhu cầu học tập, nghiên cứu của mình. 

Trước sự bùng nổ của khoa học công nghệ, văn hóa đọc đang đứng những thách thức và cơ hội. Nhiều ý kiến cho rằng, sự phát triển của internet nói chung và công nghệ nghe nhìn nói riêng sẽ “nhấn chìm” văn hóa đọc. Song, cũng có không ít ý kiến khẳng định văn hóa đọc không “xuống cấp” mà chỉ là sự thay đổi hình thức đọc mà thôi, hay nói cách khác là văn hóa đọc của sinh viên các trường đại học có xu hướng biến đổi trước tác động của Cách mạng công nghiệp 4.0. Xu hướng biến đổi được thể hiện như sau:

Trước hết, sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin và truyền thông đã tác động sâu sắc đến mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có hoạt động xuất bản. Việc áp dụng những thành tựu tiên tiến của khoa học công nghệ vào hoạt động xuất bản đã làm đa dạng hóa hình thức xuất bản. Nó không chỉ dừng lại ở các dạng truyền thống như trước đây mà thêm vào đó là những hình thức xuất bản mới theo hướng hiện đại - xuất bản điện tử. Nhiều xuất bản phẩm như sách, báo, tạp chí… điện tử và các phần mềm, thiết bị thông minh hỗ trợ đọc đã ra đời và phát triển sôi động. Theo dự báo, trong tương lai gần, xuất bản điện tử sẽ là một hình thức cơ bản của hoạt động xuất bản ở Việt Nam. Sự tác động của khoa học công nghệ đã làm cho các xuất bản phẩm đa dạng hơn về hình thức, rút ngắn hơn về thời gian xuất bản, lượng xuất bản phẩm gia tăng nhanh chóng, thị trường xuất bản phẩm phát triển mạnh và dễ dàng tiếp cận đến độc giả hơn. 

Thứ hai, Cách mạng công nghiệp 4.0 đã làm ảnh hưởng tới thói quen đọc của con người nói chung, sinh viên các trường đại học nước ta nói riêng. Dưới sự tác động của công nghệ cùng với việc gia tăng các xuất bản phẩm điện tử đã khiến độc giả thay vì đọc sách truyền thống như trước đây đã phải dành nhiều thời gian hơn cho việc đọc trên các thiết bị điện tử. Sự xuất hiện của công nghệ kỹ thuật số, đặc biệt là các thiết bị di động thông minh như điện thoại di động, máy tính bảng, thiết bị đọc điện tử… đã khiến cho tốc độ đọc, cách thức đọc của con người cũng bị thay đổi theo. Với nhiều tính năng tiện ích khác nhau của các thiết bị điện tử, độc giả không chỉ được đọc mà còn có thể đánh dấu tài liệu, ghi chú và tổ chức tài liệu thông minh hơn, khoa học hơn, thậm chí có thể tương tác với tác giả và những độc giả khác. Sự đa dạng về hình thức, dễ dàng trong cách tiếp cận và với vẻ đẹp của các con chữ kèm theo cả hình ảnh, âm thanh, các xuất bản phẩm điện tử đã trở thành sự lựa chọn ưu tiên của nhiều độc giả. Xu hướng đọc sách điện tử đang trở thành một trào lưu văn hóa đọc mới của sinh viên các trường đại học ở nước ta hiện nay.

Thứ ba, giúp mở rộng khả năng tiếp cận các nguồn thông tin, tri thức mở. Hiện nay, sinh viên đã có thêm nhiều cơ hội tiếp cận thông tin và tri thức mở không chỉ ở thư viện nhà trường mà còn từ nhiều nguồn khác nhau như: các nhà xuất bản, trang thông tin điện tử, tổ chức, cá nhân cung cấp thông tin trực tuyến… Tại nhiều thư viện, tài nguyên thông tin mà thư viện xây dựng, phát triển, tạo ra cho sinh viên tiếp cận đã vượt ra ngoài phạm vi của các bức tường thư viện với sự hỗ trợ của internet. Thói quen đọc và tiếp cận của người sử dụng đã có sự thay đổi. Thay vì trực tiếp đến thư viện, người sử dụng có thể đọc mọi nơi, mọi lúc thông qua máy tính và các thiết bị thông minh. Chính internet kết nối vạn vật, dữ liệu lớn đã tạo ra một môi trường thông tin, tri thức mở giúp cho sinh viên tiếp cận và sử dụng không giới hạn.

Tuy nhiên, nếu đọc sách theo hình thức hiện đại mà không có cách đọc phù hợp, không biết chọn lọc sách thì sẽ không đạt được hiệu quả, thậm chí còn đem lại nhiều tác động tiêu cực đến tư tưởng và hình thành những thói quen xấu cho sinh viên các trường đại học nước ta. Do vậy, cần phải thực hiện đồng bộ các giải pháp sau:

Một là, nâng cao nhận thức cho sinh viên về vị trí, vai trò của việc đọc. Đây là giải pháp giữ vị trí quan trọng hàng đầu đối với việc phát triển văn hóa đọc cho sinh viên, bởi vì, cơ chế cấu trúc hành động của con người bao giờ cũng đi từ nhận thức tới tình cảm, niềm tin, hình thành động cơ, ý chí quyết tâm. Do đó, các trường đại học cần làm tốt công tác tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cho sinh viên về vị trí, vai trò của việc đọc đối với phát triển khả năng tư duy, định hướng tư tưởng, hình thành nhân cách. Để làm được điều đó, trước hết, các nhà trường cần thường xuyên quan tâm lãnh đạo, chỉ đạo chặt chẽ, kịp thời phổ biến chủ trương của Đảng, pháp luật, chính sách của Nhà nước liên quan đến văn hóa đọc cho sinh viên. Đặc biệt, cần xây dựng kế hoạch phát triển văn hóa đọc cụ thể, rõ ràng, khả thi theo đề án phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng đến năm 2020, định hướng đến năm 2030 nhằm nâng cao nhận thức, phát triển văn hóa đọc cho sinh viên. Đồng thời, đổi mới hình thức, phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của người học, kiểm tra, đánh giá theo hướng tận dụng các nguồn thông tin ngoài giáo trình, nhất là thông tin từ thư viện để nâng cao chất lượng giáo dục, qua đó, khuyến khích sinh viên đọc các tài liệu. 

Hai là, bồi dưỡng kỹ năng, phương pháp đọc cho sinh viên. Kỹ năng, phương pháp đọc là yếu tố quan trọng cấu thành văn hóa đọc, là một loại kỹ năng mềm giúp người đọc có thể tiếp nhận thông tin một cách nhanh chóng, vận dụng tri thức đã đọc một cách nhuần nhuyễn, sáng tạo vào thực tiễn cuộc sống. Mặt khác, hiện nay, nguồn tài liệu ngày càng nhiều, thông tin ngày càng đa dạng, đòi hỏi sinh viên cần có sự phân tích, tổng hợp, đánh giá nguồn thông tin khi sử dụng. Do đó, bồi dưỡng kỹ năng, phương pháp đọc cho sinh viên, chính là giúp cho sinh viên biết cách lựa chọn những vấn đề cần đọc cho bản thân; vận dụng các cách đọc khác nhau đối với mỗi loại tài liệu; tiếp nhận tối đa và sâu sắc nội dung đã đọc; vận dụng tri thức đã đọc vào trong thực tiễn. Các trường đại học cần có biện pháp bồi dưỡng kỹ năng, phương pháp đọc cho sinh viên, như: có thể đưa kỹ năng đọc, kỹ năng tìm kiếm thông tin, sử dụng thư viện vào nội dung giảng dạy trong các nhà trường; tạo điều kiện, khuyến khích sinh viên tham gia những lớp đào tạo kỹ năng mềm, trong đó có kỹ năng khai thác, sử dụng thông tin; bên cạnh đó, cần phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo của sinh viên trong xác định mục đích của việc đọc, lựa chọn sách, rèn luyện kỹ năng, phương pháp đọc, kỹ năng tra cứu thông tin, sử dụng thư viện cho sinh viên, nhất là sinh viên mới nhập học.

Ba là, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động của thư viện các trường đại học. Thư viện là nơi cung cấp thông tin, cầu nối giữa thông tin với người đọc, tạo điều kiện cho người đọc phát triển toàn diện, đặc biệt là phát triển tư duy sáng tạo, góp phần nâng cao chất lượng giảng dạy của giáo viên, xây dựng cho sinh viên thói quen tự học, tự nghiên cứu. Đồng thời, thư viện là thước đo đánh giá vai trò, chức năng, nhiệm vụ, hiệu quả đào tạo của các trường đại học. Do đó, muốn phát triển văn hóa đọc cho sinh viên, nâng cao chất lượng giáo dục đào tạo, các trường đại học cần đổi mới cách thức tổ chức, hoạt động của thư viện nhằm tạo môi trường đọc thuận lợi cho sinh viên tiếp cận thường xuyên với sách. Muốn vậy, thư viện các trường đại học cần chú ý đầu tư phát triển nguồn tài liệu, không chỉ đầy đủ về số lượng mà còn phải bảo đảm về chất lượng, xử lý, kiểm soát, sàng lọc tài liệu để đảm bảo được tính mới, kịp thời, chuyên dụng trong các ngành học của sinh viên. Đặc biệt, trong các khâu quản lý, phục vụ bạn đọc, cần áp dụng tin học hóa, xử lý trên các phần mềm thư viện một cách đồng bộ, xây dựng cơ sở dữ liệu số, các bộ sưu tập số để mang lại hiệu quả cao trong quá trình hoạt động.

Bốn là, tăng cường các hoạt động tuyên truyền, giới thiệu sách cho sinh viên. Đây là giải pháp giữ vai trò quan trọng, tác động trực tiếp đến nhận thức của sinh viên, giúp sinh viên dễ dàng lựa chọn tài liệu phù hợp với nhu cầu đọc của mình. Vì vậy, các trường đại học cần thường xuyên tổ chức các hoạt động tuyên truyền, trưng bày, giới thiệu sách cho sinh viên, như: hội nghị bạn đọc, triển lãm, giới thiệu sách, thi thuyết trình về sách… Đồng thời, cần thường xuyên đổi mới hình thức tuyên truyền sách để tạo sự lôi cuốn, thích thú, giảm bớt đơn điệu, nhàm chán cho sinh viên. Bên cạnh đó, phối hợp với các nhà xuất bản, công ty sách tặng sách, bán sách trợ giá, giảm giá cho sinh viên để kích thích nhu cầu đọc. Ngoài ra, có thể thành lập các câu lạc bộ đọc sách ở nhà trường nhằm kết nối những người yêu thích đọc sách, tập hợp nguồn sách phong phú, hữu ích, chia sẻ, trao đổi sách, tổ chức các hoạt động thiết thực, góp phần xây dựng, phát triển thói quen, nhu cầu, kỹ năng, phong trào đọc sách trong sinh viên.

Văn hóa đọc với ý nghĩa là một bộ phận của văn hóa được thể hiện qua thói quen, sở thích, kỹ năng đọc của mỗi cá nhân, là một trong những động lực thúc đẩy sự hình thành nên con người mới, những công dân có hiểu biết, có trí tuệ để có thể thích ứng được với sự phát triển của xã hội dựa trên nền tảng của kinh tế tri thức. Dưới tác động của Cách mạng công nghiệp 4.0, văn hóa đọc không hề bị mất đi mà thậm chí việc ứng dụng thành tựu tiên tiến của công nghệ còn làm cho lượng độc giả ngày càng tăng lên. Văn hóa đọc bao giờ cũng đóng vai trò chủ đạo trong việc truyền bá và tiếp thu kiến thức một cách hệ thống và sâu sắc mà văn hóa nghe nhìn không thể làm được.

____________________

1. Thủ tướng Chính phủ, Quyết định số 329/QĐ-TTg về Phê duyệt đề án phát triển văn hóa đọc trong cộng đồng đến năm 2020, định hướng đến năm 2030, 2017, tr.2. 

Tài liệu tham khảo

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021.

Ths NGUYỄN THỊ TUYẾT VÂN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 527, tháng 3-2023