Việt Nam có lịch sử lâu đời, văn hóa truyền thống giàu nội hàm. Hiểu rõ về văn hóa truyền thống, chắt lọc các yếu tố thẩm mỹ đặc trưng của văn hóa truyền thống, tích hợp công nghệ hiện đại và áp dụng phương pháp thiết kế sáng tạo mẫu mã, bao bì sản phẩm là một vấn đề quan trọng của các nhà thiết kế hiện đại. Sự kết hợp hài hòa không chỉ làm tăng giá trị thẩm mỹ, khả năng tiêu thụ của sản phẩm mà còn làm tăng sự tự tin về văn hóa và sử dụng quyền lực mềm của văn hóa trong lĩnh vực kinh tế, xã hội, thương mại quốc tế.

Sản phẩm nghệ thuật được ứng dụng từ chất liệu song - Ảnh: Lê Thanh Hương

1. Vai trò của thiết kế sản phẩm trong xã hội đương đại

Thiết kế đương đại bao gồm các yếu tố cơ bản: kỹ thuật, thẩm mỹ và kinh tế. Thiết kế hợp lý của hình dạng, cấu trúc, màu sắc và chức năng của sản phẩm là sự hết hợp giữa thẩm mỹ và công nghệ. Sự tiến bộ nhanh chóng của khoa học hiện đại và công nghệ đã giúp cho các thiết kế hiện đại ngày càng phát triển. Tuy nhiên, nếu bỏ qua giá trị thẩm mỹ và văn hóa dân tộc sẽ là thiệt thòi, thiếu sót lớn của các thiết kế đương đại, bởi giờ đây, thế giới đã trở thành một thị trường độc nhất khổng lồ. Vì vậy, điều quan trọng là hàng hóa mang đậm dấu ấn văn hóa dân tộc sẽ có sức cạnh tranh độc đáo với nước ngoài để nổi bật trên thị trường thế giới. Chắt lọc các yếu tố đặc sắc trong di sản văn hóa truyền thống của Việt Nam, sử dụng chúng một cách sáng tạo trong thiết kế để các quốc gia khác có thể nhận ra hàng hóa của Việt Nam, đó là nhiệm vụ của thiết kế đương đại.

Các yếu tố chính của văn hóa truyền thống đến từ các hoa văn, ký tự, màu sắc truyền thống, hoặc các câu chuyện truyền thuyết, sự tích… thể hiện tinh thần truyền thống. Việc tạo ra các thiết kế, không chỉ dựa vào các biểu tượng mang yếu tố vật chất để hình thành những đặc điểm biểu tượng bên ngoài của thương hiệu, mà còn đòi hỏi sự tích hợp hữu cơ của tinh thần và giá trị văn hóa truyền thống đặc sắc, có tư duy sâu sắc về văn hóa truyền thống, đồng thời hiểu và suy nghĩ về các biểu tượng văn hóa truyền thống theo quan điểm ngày nay, để tạo ra những ý nghĩa mới trong các thiết kế.

Kiểu dáng sản phẩm là sự kết hợp khoa học, công nghệ với thẩm mỹ, có vai trò quan trọng trong cơ cấu kinh tế, xã hội. Bên trong quy trình thiết kế, các yếu tố chức năng, con người, máy tính được tương tác, tạo nên hình dạng và thẩm mỹ. Tất cả yếu tố đó đều là các liên kết quan trọng để đảm bảo chất lượng cho sản phẩm và khả năng cạnh tranh trên thị trường. Những thiết kế sản phẩm có giá trị thẩm mỹ và thỏa mãn nhu cầu tâm lý của công chúng là những tác phẩm thiết kế tốt. Bên cạnh kiểu dáng cũng cần chú trọng đến việc sử dụng sản phẩm an toàn, thân thiện với môi trường… Có thể khẳng định rằng, trình độ thiết kế xuất sắc có thể nâng cao đáng kể khả năng cạnh tranh và giá trị gia tăng của sản phẩm, thúc đẩy sự phát triển của các doanh nghiệp, nền kinh tế quốc gia. Đặc biệt, trong bối cảnh hiện nay, các kiểu dáng công nghiệp không chỉ là nghệ thuật thể hiện bản thân của nhà thiết kế, mà còn là các phương tiện cần thiết để nâng cao trải nghiệm người dùng và tạo hiệu ứng thương hiệu. Đồng thời, với sự liên tục cải thiện mức sống của người dân, tầm quan trọng của thiết kế sản phẩm ngày càng chứng minh đây chính là động lực của xã hội, giúp phát triển kinh tế và là sức mạnh mềm của đất nước.

2. Nội hàm cơ bản của văn hóa truyền thống

Văn hóa truyền thống Việt Nam là di sản văn hóa tinh thần, được dân tộc Việt Nam tích lũy trong quá trình lâu dài, là kết tinh của tinh thần, trí tuệ, được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác và là tập hợp của các phương thức sản xuất kinh tế, chính trị.

Việt Nam trong quá khứ vốn là một nước thuần nông với nền văn minh lúa nước có lịch sử hàng nghìn năm. Khoảng 80% dân số trong nước sống chủ yếu nhờ vào nông nghiệp, gắn bó chặt chẽ với tự nhiên và phụ thuộc vào tự nhiên. Từ trong ý thức nhiều thế hệ thể hiện sự tôn trọng, sùng bái tự nhiên, thể hiện thành những hành động thích nghi với tự nhiên, tận dụng sức mạnh tự nhiên hơn là chinh phục. Các kiến trúc thường sử dụng chất liệu tự nhiên như bùn, đất, mái rơm, rạ hoặc với bộ khung bằng tre nứa, mái dốc, sà thấp gần mặt đất để mưa thì trôi nhanh, tránh ánh nắng chiếu rọi và gió mùa.

Những công trình kiến trúc quan trọng, vật liệu chính là gỗ, toàn bộ phần tường vách là gỗ và bộ khung đỡ mái, các cột chống là những cây gỗ lớn; riêng mái được lợp từ ngói đất nung. Để trang trí những đồ vật quý, người Việt có một hệ thống hoa văn cách điệu từ tự nhiên như: mây, hoa, lá, sóng nước, chim, côn trùng, núi, sông, mây… Các vật dụng chủ yếu làm từ đất nung có men như: bát, đĩa, bình, lọ hoặc không có men như: chum, vại, nồi, niêu. Ngoài ra, một vật liệu quan trọng nữa là đồ từ tre nứa như: chõng đề nằm, rổ rá, bàn ghế… dụng cụ lao động, chỉ một số ít rèn từ sắt như: lưỡi cuốc, lưỡi cày, dao, liềm…, còn lại đều được chế tạo kết hợp với tre hoặc gỗ.

Những nguyên liệu cơ bản trong thiết kế, đặc biệt là lĩnh vực thiết kế nội thất, vật dụng trang trí như: đất, nước, gỗ, rơm rạ... vốn rất gần gũi với con người nên dễ tạo cho các nhà thiết kế những cảm hứng sáng tạo. Đã có rất nhiều nhà thiết kế hay các thương hiệu nổi tiếng thế giới trong lĩnh vực thiết kế thành công với những triết lý riêng của họ. Có một điểm nổi bật là họ thường sử dụng những chất liệu từ thiên nhiên hay những vật liệu có sẵn của địa phương để tạo nên những sản phẩm có thiết kế tối giản nhưng tinh tế, mang dấu ấn văn hóa truyền thống và thông điệp rõ ràng. Các nhà thiết kế của Việt Nam có thể tìm hiểu, vận dụng các kỹ thuật thủ công của các làng nghề truyền thống để tạo nên những sản phẩm riêng mang dấu ấn của mình. Tuy nhiên, quan trọng hơn cả vẫn là yếu tố con người, đòi hỏi nhà thiết kế phải có tư duy rộng mở với cách tiếp cận hiện đại để đánh thức và khai phóng những ý tưởng sáng tạo độc đáo.

3. Thiết kế hiện đại với đặc điểm văn hóa Việt Nam

Thiết kế đương đại thể hiện sự tiến bộ của khoa học hiện đại, công nghệ và biểu hiện quan niệm nghệ thuật là dựa trên nền tảng vật liệu hiện hữu, kết hợp với văn hóa truyền thống và các khái niệm thiết kế hiện đại. Thiết kế hợp lý có thể làm cho các yếu tố công năng, kinh tế và giá trị văn hóa trở nên độc đáo, không chỉ nhấn mạnh chức năng của các đối tượng, mà còn đáp ứng mối quan hệ giữa đồ vật và con người. Hoạt động thẩm mỹ bắt nguồn từ thực tiễn xã hội và liên tục thay đổi với sự phát triển của lịch sử. Văn hóa truyền thống có tính liên tục, ảnh hưởng sâu sắc đến quan niệm thẩm mỹ của mỗi người và cung cấp một cách suy nghĩ mới cho nhà thiết kế. Các nhà thiết kế nên tiến hành từ thực tế, chắt lọc và tích hợp những tinh hoa trong thiết kế, kết hợp với các đặc điểm văn hóa Việt Nam để tăng giá trị sản phẩm.

Các ứng dụng hệ thống biểu tượng văn hóa truyền thống trong thiết kế hiện đại có thể được chia thành ba khía cạnh: hình ảnh truyền thống, màu truyền thống và vật liệu truyền thống. Di sản văn hóa vật thể và phi vật thể là kho tàng vô tận mang lại nguồn cảm hứng sáng tạo cho các nhà thiết kế, chẳng hạn như: chạm khắc gỗ, đúc đồng, dệt và nhuộm lụa, gốm sứ, lụa… phản ánh những nét đặc sắc của văn hóa Việt Nam. Bắt đầu từ văn hóa dân tộc truyền thống của Việt Nam, thiết kế đương đại rất cần thiết chọn lựa các hình thức bên ngoài đại diện và tinh thần bên trong; khéo léo sử dụng chúng trong quá trình sáng tạo thiết kế nghệ thuật, làm cho tác phẩm của các nhà thiết kế truyền tải xuất sắc những nét riêng độc đáo, quyến rũ từ văn hóa Việt Nam.

Vẻ ngoài là biểu hiện trực tiếp bằng hình ảnh của các đối tượng và việc áp dụng hợp lý những tính năng xuất hiện của đồ dùng có thể nâng cao một cách hiệu quả khả năng cảm nhận thị giác. Do đó, để tạo ra một tác phẩm thiết kế với khí chất văn hóa Việt Nam, sản phẩm đó mang tính thẩm mỹ nghệ thuật có đặc trưng biểu tượng, chẳng hạn như: các mẫu kiểu dáng, họa tiết, màu sắc truyền thống hoặc những phương pháp, cách thức xử lý bề mặt… các yếu tố này được sử dụng như phương tiện trang trí và tạo điểm nhấn riêng nhiều hơn vào biểu tượng của tinh thần thẩm mỹ. Vì vậy, tham chiếu thích hợp đến trang trí truyền thống các phương pháp cũng có thể làm nổi bật các đặc điểm của Việt Nam trong công trình thiết kế.

Trong bối cảnh hội nhập quốc tế hiện nay, việc tích hợp các ý tưởng đa dạng và nhiều thông tin khác nhau về quan điểm, thiết kế và sử dụng truyền thống biểu tượng văn hóa có ý nghĩa mới. Ví dụ, trong quá khứ, hoa văn hình rồng tượng trưng cho hoàng gia quyền lực và uy nghiêm, phượng hoàng đại diện cho phẩm giá và sự thiêng liêng. Với sự phát triển của xã hội, ngày nay, rồng và phượng - các môtíp này còn mang ý nghĩa cho sự tốt lành, hạnh phúc, thịnh vượng; điều đó đã khiến các nhà thiết kế cần nghiên cứu nguồn gốc của các ký hiệu, đồng thời kết hợp quá trình lịch sử để biến đổi các mô hình truyền thống một cách hợp lý và theo quy định, mang lại sức sống mới cho truyền thống biểu tượng văn hóa Việt Nam.

Văn hóa truyền thống Việt Nam luôn âm thầm ảnh hưởng tới đời sống mỗi cá nhân cũng như toàn xã hội, là nguồn cảm hứng, tư liệu cho các nhà thiết kế. Những thiết kế hôm nay có thể sẽ trở thành truyền thống của tương lai. Trên cơ sở tôn trọng nghĩa gốc và nội hàm của các biểu tượng văn hóa truyền thống, nhà thiết kế kết hợp các ứng dụng mới của thời đại hiện tại để tạo ra sự đột phá từ trong truyền thống văn hóa và thoát khỏi gông cùm của truyền thống. Giải mã và tái tạo lại truyền thống, các biểu tượng văn hóa nên được sử dụng trong thiết kế hiện đại để mở ra xiềng xích của tư duy cố hữu, đổi mới để tạo ra một khái niệm mới phù hợp với phát triển của thời đại. Tất nhiên, công việc này phải dựa trên việc hiểu nội hàm và ý nghĩa của các biểu tượng văn hóa truyền thống và hơn thế nữa, là hiểu được quan niệm nghệ thuật đằng sau nó và đưa ra những lựa chọn hợp lý. Sau khi đầy đủ, hiểu văn hóa truyền thống và làm theo các nguyên tắc thị trường, bằng cách tinh chỉnh các hình thức của các yếu tố truyền thống và các khái niệm tinh thần của văn hóa địa phương, nhà thiết kế cần biến đổi chúng thành các biểu tượng trực quan, màu sắc, hình thức cấu trúc… để sử dụng chúng trong thiết kế như hiện nay.

Kết luận

Trên nền tảng của sự phát triển nhanh chóng của khoa học và công nghệ, thiết kế của Việt Nam không nên hạn chế do bắt chước các thiết kế phương Tây. Bỏ qua văn hóa truyền thống của đất nước sẽ khiến thiết kế công nghiệp bị động và bị mất vị trí dưới làn sóng công nghệ và toàn cầu hóa. Hiểu văn hóa truyền thống, phân tích, thiết kế và tái tạo văn hóa không thể chỉ đi kèm với vẻ bề ngoài ngoại hình, mà còn thể hiện thẩm mỹ bên trong, giá trị và các giá trị tinh thần. Không chỉ kế thừa và học hỏi từ văn hóa truyền thống, mà cần thiết đổi mới và phát triển từ văn hóa truyền thống. Chỉ có bằng cách nắm bắt nhịp đập của thời đại và nắm bắt giá trị cốt lõi của văn hóa truyền thống mới có thể đạt được khi thiết kế công nghiệp với đặc điểm của Việt Nam và mang lại cho nó một sức sống mới nền thiết kế đương đại của Việt Nam.

LÊ THANH HƯƠNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 515, tháng 11-2022