Ở bản Tang Lang, xã Kim Bon, giữa vùng núi non trùng điệp của tỉnh Sơn La, nhắc đến dân ca Mường, nhiều người sẽ nhắc ngay tới Nghệ nhân Ưu tú (NNƯT) Đinh Quang Chưởng. Ông là một trong những gương mặt tiêu biểu trong gìn giữ và lan tỏa các làn điệu cổ như Đang Mường, Ví Mường, Mo Mường, Mợi Mường – những “kho báu” tinh thần của người Mường nơi đây.

Trong Ngày hội Văn hóa Mường lần thứ II, năm 2025, tôi được gặp gỡ nghệ nhân Đinh Quang Chưởng. Qua câu chuyện của ông, tôi được biết, nghệ nhân sinh ra và lớn lên trong không gian đậm nét văn hóa Mường. Ông bắt đầu tiếp cận, ghi nhớ và tập hát các làn điệu dân ca từ năm 15 tuổi. Từ những buổi ngồi nghe người già trong bản hát đối, những đêm lễ hội, đám cưới, sinh hoạt cộng đồng, những câu hát Đang, hát Ví, Mo, Mợi đã ngấm vào ông một cách tự nhiên, trở thành một phần máu thịt.

Năm tháng trôi qua, từ chỗ chỉ là người nghe, rồi tập hát theo, ông dần trở thành người hiểu sâu, thuộc kỹ các làn điệu, chủ động ghi chép, sưu tầm, đối chiếu, lưu giữ. Đến nay, ông đã có một “bộ sưu tập” dân ca Mường đáng kể, cả trong trí nhớ lẫn trên giấy tờ, băng đĩa, phục vụ cho công việc nghiên cứu, giảng dạy và biểu diễn.

NNƯT Đinh Quang Chưởng

Do có sự đóng góp trong việc nghiên cứu, truyền dạy, lan tỏa văn hóa Mường, ông được Nhà nước phong tặng danh hiệu NNƯT đợt đầu tiên năm 2015. Với nghệ nhân, đó là niềm vinh dự lớn lao, nhưng cũng là trách nhiệm. “Không chỉ nghiên cứu, sưu tầm về văn hóa Mường, tôi còn sáng tác, truyền dạy và quảng bá những nét văn hóa đặc sắc. Khi có lời mời, tôi sẽ đi biểu diễn phục vụ nhân dân cũng như cho các kênh sóng trên truyền hình” – ông chia sẻ.

Theo NNƯT Đinh Quang Chưởng, dân ca dân tộc Mường rất phong phú về thể loại và giai điệu. Dân ca Mường gồm có hát ví, hát đối đáp nhau… Trong khi đó hát Đang Mường thì có nhiều chủ đề, nhiều thể loại: Đang đồn, đang ảng, đang ca ngợi… “Nếu người Kinh có những bài hát ca ngợi quê hương đất nước, ca ngợi Đảng, Bác Hồ, thì người Mường cũng có những làn điệu mang nội dung tương tự, nhưng thể hiện bằng tiếng Mường, giai điệu Mường, nhịp phách Mường vừa gần gũi, vừa sâu lắng. Người Mường thì chủ yếu là sâu về hát đối nhau”- ông cho biết.

Với nghệ nhân, những làn điệu dân ca Mường không chỉ là hình thức nghệ thuật, mà còn là “sách giáo khoa” về lối sống. Trong đó có đủ lời khuyên răn, nhắc nhở con cháu sống tốt, biết kính trên nhường dưới, không sa vào thói hư tật xấu, biết yêu bản làng, quê hương. Chính vì vậy, tâm huyết lớn nhất của ông là làm sao để lớp trẻ hiểu, thuộc và yêu những câu hát ấy.

Không chỉ là một nghệ nhân, ông Đinh Quang Chưởng còn là Chủ tịch Hội Người cao tuổi xã, đồng thời là Chủ nhiệm một câu lạc bộ chuyên dạy và sinh hoạt dân ca Mường tại bản. Ông làm chủ nhiệm câu lạc bộ được khoảng 7 năm – một quãng thời gian đủ dài để thấy rõ những đổi thay trong đời sống văn hóa cộng đồng.

Ông kể, sau vài năm được công nhận NNƯT, ông bắt tay vào vận động thành lập câu lạc bộ ngay tại nhà văn hóa bản. Những ngày đầu, việc tập hợp hội viên không hề dễ dàng.

“Lúc mới đầu thành lập, đã rất mất nhiều công sức để đi vận động bà con tham gia câu lạc bộ. Để thuyết phục, phải nêu bật cái ý nghĩa, mục đích, tầm quan trọng của nó. Nếu không duy trì thì bị mai một” – ông chia sẻ.

Không chỉ vận động từng hộ dân, ông Chưởng còn chủ động gặp Đảng ủy, chính quyền cơ sở, các ban, ngành, đoàn thể trong xã để “gõ cửa” đề xuất. Từ những buổi họp, hội nghị, các cấp chính quyền hiểu, đồng thuận và tạo điều kiện để câu lạc bộ hoạt động, hỗ trợ cho hội viên, cũng như về địa điểm sinh hoạt và cơ hội biểu diễn.

NNƯT Đinh Quang Chưởng (bên trái) biểu diễn trên sân khấu Ngày hội Văn hóa Mường lần thứ II, năm 2025

Nghệ nhân cho biết, trong tháng 6-2025, tỉnh Sơn La mở lớp truyền dạy Đang Mường với 60 thành viên, học trong một tuần. Thành phần học viên đủ các lứa tuổi, nhưng theo ông, quan trọng nhất vẫn là thế hệ trẻ: “Quan tâm nhất đến cái tuổi trẻ, các cháu” – ông nói. Với ông, mỗi người trẻ biết và hát được những làn điệu Đang Mường là thêm một “mầm” để di sản không bị đứt gãy.

Câu lạc bộ do NNƯT Đinh Quang Chưởng phụ trách thường xuyên tham gia biểu diễn trong các dịp lễ, Tết, những sự kiện của bản, xã. Đặc biệt, vào Ngày Đại đoàn kết toàn dân tộc hằng năm, tất cả các bản đều có đội văn nghệ tham gia. “Các bản ở vùng sâu, vùng xa đều có đội văn nghệ cùng tham gia biểu diễn. Trẻ thì diễn tiết mục của trẻ, già diễn tiết mục của già” – ông kể.

Nghệ nhân cho biết, những buổi sinh hoạt, tập luyện, biểu diễn ấy không chỉ là dịp để mọi người cùng nhau hát, múa và giao lưu, gặp gỡ, mà còn là không gian để các làn điệu dân ca, dân vũ và hát Đang Mường được cất lên, được trao truyền tự nhiên giữa các thế hệ. Từ đó, bản sắc Mường được nuôi dưỡng ngay trong chính đời sống thường ngày.

Không chỉ bền bỉ lưu giữ, truyền dạy và nghiên cứu văn hóa, nghệ nhân đã góp phần không nhỏ giúp những làn điệu Đang Mường “sống mãi với thời gian”, không bị lãng quên giữa nhịp sống hiện đại. Những giá trị văn hóa đặc sắc đó, tiếp tục được lan tỏa và đóng góp quan trọng vào cuộc sống của bà con nơi ông sinh sống. Nghệ nhân chia sẻ: bà con giờ đây cũng đã có ý thức gìn giữ và phát huy giá trị văn hóa trong phát triển du lịch cộng đồng. Khi có du khách, đặc biệt là khách nước ngoài đến với địa phương, bà con sẵn sàng tham gia biểu diễn, giới thiệu những làn điệu, điệu múa, nếp sống truyền thống để vừa phục vụ du khách, vừa quảng bá văn hóa Mường.

Ông lấy ví dụ về Mộc Châu, một điểm đến du lịch nổi tiếng của Sơn La. Nhiều đoàn khách trong và ngoài nước đến đây không chỉ để ngắm cảnh, mà còn để “thưởng thức cuộc sống Mường”. “Họ ăn, cùng thưởng thức với bà con những món dân dã như củ sắn nướng trên bếp than hồng, nghe chủ nhà hát những làn điệu dân ca với lời mời, lời chúc, lời chào. Những điều tưởng chừng rất giản đơn ấy lại khiến du khách nước ngoài đặc biệt thích thú” – ông cho biết.

“Du khách quốc tế tìm đến với bản làng còn để được trải nghiệm cuộc sống của chúng tôi. Họ nằm trên đệm của dân tộc, chăn dân tộc, gối của dân tộc. Nằm ngủ kiểu "phòng" của dân tộc, nó dân dã nhưng mà nó lại hay, thanh cảnh” – ông Chưởng chia sẻ.

Từ sưu tầm, nghiên cứu, sáng tác, truyền dạy đến biểu diễn, quảng bá trên các phương tiện truyền thông. Ở mỗi cương vị – nghệ nhân, chủ tịch Hội Người cao tuổi, Chủ nhiệm câu lạc bộ đều chọn cách làm cụ thể nhất để dân ca không chỉ “được nhớ”, mà còn “được sống”. Nhìn lại chặng đường dài đã qua, có thể thấy, NNƯT Đinh Quang Chưởng đã dành nhiều tâm huyết và gắn bó trọn đời mình cho dân ca Mường.

Âm thầm giữ gìn, bền bỉ gieo mầm, kiên trì gắn kết di sản với đời sống, đó chính là con đường mà nghệ nhân sẽ tiếp tục theo đuổi. Chính bằng tình yêu và sự nỗ lực không ngừng, NNƯT Đinh Quang Chưởng là một trong những người làm cho những làn điệu Đang Mường, Ví Mường, Mo, Mợi Mường vẫn tiếp tục vang lên giữa núi rừng Sơn La, như nhịp thở của bản làng Mường hôm nay, vừa gìn giữ cội nguồn, vừa mở ra cánh cửa để văn hóa Mường đến gần hơn với bạn bè bốn phương.

NGỌC BÍCH - Ảnh: TUẤN MINH