Gia đình là nơi kết nối, gắn kết các thế hệ; giữ gìn, phát huy những chuẩn mực, giá trị, tinh hoa văn hóa truyền thống; là mạch nguồn vun đắp sức mạnh đại đoàn kết toàn dân tộc. Gia đình là trường học đầu tiên của con người, có chức năng giáo dục một cách tự giác và có ý nghĩa quan trọng đối với mỗi thành viên trong gia đình. Gia đình cũng là tổ ấm để nuôi dưỡng, bảo vệ con người một cách toàn diện nhất thông qua hệ thống pháp luật về gia đình và các quy định liên quan đến gia đình. Để gia đình ngày phát triển trong xã hội hiện đại, đảm bảo gia đình thực sự là ngôi nhà an toàn, hạnh phúc, chỗ dựa vững chắc nhất cho mỗi thành viên trước những khó khăn, rủi ro trong cuộc sống, cần phải đề cao và thường xuyên thực hiện nội dung giáo dục pháp luật trong đời sống gia đình. Bài viết nghiên cứu vai trò của giáo dục pháp luật và sự cần thiết phải nâng cao giáo dục pháp luật trong đời sống gia đình hiện nay.

Tranh minh họa

Vai trò của gia đình và giáo dục pháp luật trong gia đình

Gia đình có vị trí quan trọng, được coi là trường học đầu tiên của mỗi cá nhân, là môi trường xây dựng nhân cách con người từ tuổi ấu thơ để đến khi khôn lớn, trưởng thành. Chỉ có sự quan tâm giáo dục của gia đình mới tác động để quá trình hình thành, phát triển cá tính, nhân cách con người diễn ra tốt đẹp, theo hướng tích cực, vươn tới các giá trị chân, thiện, mỹ. Mỗi con người được sinh ra từ trong một gia đình, được nuôi dưỡng, được giáo dục, chỉ bảo ân cần, được thừa hưởng những giá trị văn hóa từ nếp sống gia đình, lớn lên trong tình thương yêu, sự nhân ái bao dung của gia đình sẽ trở thành người tốt, sống có nghĩa có tình, luôn làm điều thiện, biết tránh xa điều xấu, điều ác để không gây tổn thương cho gia đình và xã hội. Thực tế cho thấy, sự gương mẫu của cha mẹ rất có ý nghĩa trong việc hình thành nuôi dưỡng nhân cách của các con, các hành vi và thói quen của con cái luôn chịu tác động, ảnh hưởng bởi các khuôn mẫu ứng xử, thái độ của cha mẹ. Cha mẹ là người thầy đầu tiên dạy cho các con lòng nhân ái, tình yêu thương, lối sống nhân nghĩa, sự lương thiện giàu lòng vị tha... để khi khôn lớn, trưởng thành các con sẽ thực sự trở thành những công dân tốt, sống có ích cho xã hội, đồng thời các mối quan hệ tình cảm giữa các thành viên gia đình trong quan hệ hôn nhân và huyết thống cũng giữ vai trò rất quan trọng để xây dựng, tạo nên mái ấm gia đình hạnh phúc. 

Gia đình cũng là cầu nối giữa cá nhân và xã hội. Các mối quan hệ xã hội đều bắt đầu hình thành và phát triển từ trong gia đình: các nề nếp, thói quen, lối sống, nếp sống, cá tính, nhân cách của từng con người đều hình thành trước tiên trong gia đình. Những thuần phong mỹ tục tốt đẹp của gia đình truyền thống trước đây còn được lưu giữ trao tryền đến ngày nay là nhờ có sự gìn giữ, phát huy của các gia đình có nền nếp, gia phong. Mặc dù mỗi con người, mỗi gia đình đều chịu sự giám sát, tác động và ảnh hưởng của đời sống xã hội, cộng đồng nhưng sẽ không có một cộng đồng nào, một tổ chức nào có vai trò quan trọng hơn gia đình, có thể thay thế cho các phương thức giáo dục từ trong gia đình, đặc biệt là giáo dục pháp luật trong đời sống của từng gia đình. Bởi quan hệ trong gia đình là quan hệ hôn nhân và quan hệ huyết thống, mọi người trong gia đình cùng sống để yêu thương lẫn nhau, tôn trọng, bảo vệ, giúp đỡ lẫn nhau để cùng tiến bộ. Những mối quan hệ đó chính là cơ sở quan trọng để phát triển những tình cảm tốt đẹp thiêng liêng giữa con người với con người, là lòng nhân ái, lối sống nhân đạo vị tha, biết tin tưởng, yêu thương con người. Chính vì vậy, trong cuộc sống, mọi thành viên trong gia đình đều quan tâm đến nhau, biết sống vì nhau, sẵn sàng hy sinh cho nhau, không quản ngại tính toán thiệt hơn. Mặc dù xã hội trải qua những thăng trầm, biến thiên lịch sử nhưng những giá trị văn hóa gia đình và các mối quan hệ huyết thống với tình cảm máu mủ, ruột thịt, thể hiện tình thương và trách nhiệm đã gắn bó các thành viên bằng những mối liên hệ thường xuyên, lâu dài và không hề đổi thay, xáo trộn trong cả cuộc đời của chính họ.  

Sự cần thiết của giáo dục pháp luật trong đời sống gia đình

Hiện nay, nước ta đang trên con đường công nghiệp hóa, hiện đại hóa, thực hiện công cuộc đổi mới toàn diện trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, với sự phát triển đa dạng nhiều thành phần theo định hướng xã hội chủ nghĩa, đồng thời hội nhập và phát triển trong xu thế toàn cầu hóa. Những thay đổi này đang tác động sâu sắc đến môi trường xã hội, đến đời sống sinh hoạt của mỗi cá nhân và gia đình, tác động sâu sắc đến văn hóa, nếp sống của từng gia đình và sự hình thành, phát triển nhân cách con người Việt Nam trong hiện tại và cả tương lai. Cơ chế thị trường đã làm thay đổi diện mạo đời sống kinh tế vật chất của gia đình, đem lại sự sung túc, giàu có về vật chất cho từng gia đình và mỗi cá nhân, đời sống trong mỗi gia đình đã có đổi mới hơn nhiều so với những khó khăn, thiếu thốn gian khổ của gia đình trong thời kỳ bao cấp trước đổi mới. Song cơ chế thị trường, quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, đô thị hóa cũng tác động, ảnh hưởng đến đạo đức, lối sống, tâm hồn, tình cảm của con người trong hiện tại, làm giảm sút vai trò giáo dục của gia đình. Các giá trị kinh tế, lợi ích cá nhân được đề cao đã tác động đến các chuẩn mực, giá trị văn hóa gia đình truyền thống vốn đã được duy trì, ổn định trong đời sống cộng đồng. Một khi sự tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội chưa được củng cố bền vững thì các hành vi lệch chuẩn cũng nảy sinh từ trong gia đình đến ngoài xã hội. 

Thực trạng sự biến đổi trong đời sống xã hội hiện nay đã xuất hiện nhiều vấn đề đáng lo ngại gây nên những hệ lụy xấu cho gia đình và xã hội đó là: Mâu thuẫn xã hội, mâu thuẫn trong nội bộ gia đình đang gia tăng ngày một nhiều. Tình trạng ly hôn, bạo hành trong gia đình, hiện tượng trẻ em hư, vi phạm pháp luật diễn ra phức tạp ở nhiều nơi. Đặc biệt là loại tội phạm trẻ hóa trong lứa tuổi vị thành niên xuất hiện, tính chất, mức độ tội phạm ngày càng tinh vi, nguy hiểm đang ở mức báo động. Một số tội phạm mới nguy hiểm đã xuất hiện như: môi giới mại dâm, buôn bán phụ nữ qua biên giới, buôn bán chất nổ, chất ma túy với số lượng lớn, cho vay nặng lãi rồi tổ chức đâm thuê, chém mướn, thuê đòi nợ dạng xã hội đen... đã và đang xuất hiện, có xu hướng gia tăng. Tình trạng coi thường pháp luật ở một bộ phận dân cư gây nên nhiều tệ nạn xã hội khiến dư luận ngày càng bức xúc. Sự gia tăng tội phạm ở thanh thiếu niên, tiêu cực trong xã hội, nhiều khi có nguồn gốc từ gia đình, do hoạt động giáo dục pháp luật trong gia đình bị bỏ ngỏ, chưa thường xuyên. Điều đáng lo ngại hơn là vì lợi nhuận tối đa của gia đình mình, vì mục đích làm giàu nên đã có có những người sẵn sàng chà đạp lên đạo đức, lẽ sống, luân thường đạo lý để kiếm chác làm giàu cho gia đình và cho chính bản thân mình. Tình nghĩa vợ chồng, đạo lý cha con, nghĩa thầy trò, tình anh em, truyền thống của dân tộc đã và đang bị tổn thương, xem nhẹ.

Nội dung giáo dục pháp luật trong gia đình

Gia đình có vai trò quan trọng cấu thành xã hội. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội của Đảng ta (năm 1991) chỉ rõ: Gia đình là tế bào của xã hội, là cái nôi thân yêu nuôi dưỡng cả đời người, là môi trường quan trọng giáo dục nếp sống và hình thành nhân cách. Các chính sách của nhà nước phải chú ý xây dựng gia đình no ấm, hòa thuận, tiến bộ, nâng cao ý thức về nghĩa vụ đối với gia đình, đối với mọi lớp người.

Chỉ thị số 06-CT/TW ngày 24/6/2021 của Ban Bí thư về Tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác xây dựng gia đình trong tình hình mới đã “Xác định gia đình là một trong những nhân tố quan trọng quyết định sự phát triển bền vững đất nước. Đẩy mạnh, đổi mới công tác phổ biến, tuyên truyền, giáo dục chính sách, pháp luật về hôn nhân và gia đình; các chuẩn mực, giá trị văn hóa gia đình; kiến thức, kỹ năng xây dựng gia đình. Tăng cường giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình. Phát huy vai trò của gia đình, cộng đồng, xã hội trong việc xây dựng môi trường văn hóa, con người Việt Nam giàu lòng nhân ái, khoan dung, chân thành, tín nghĩa, trọng đạo lý, cần cù, chăm chỉ, tiết kiệm, sáng tạo, khát vọng, hiện đại”.

Quyết định số 96/QĐ-TTg ngày 19/1/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt chương trình giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình đến năm 2030 đặt ra mục tiêu: “Giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình nhằm tạo sự chuyển biến mạnh mẽ về nhận thức và phát huy vai trò của gia đình, nhà trường, xã hội và mỗi người dân trong việc xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, định hướng giá trị, giáo dục thế hệ trẻ, góp phần hoàn thiện nhân cách, xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện từ gia đình, khơi dậy khát vọng cống hiến góp phần xây dựng và phát triển đất nước”.

Hiện nay, Đảng và Nhà nước chú trọng xây dựng hoàn thiện hệ thống luật pháp, quản lý nhà nước bằng luật pháp. Giáo dục pháp luật có vai trò rất quan trọng trong việc quản lý xã hội, nâng cao hiểu biết pháp luật, ý thức tôn trọng và thực hiện pháp luật cho nhân dân, nhất là thế hệ trẻ, trong đó gia đình là môi trường quan trọng có chức năng giáo dục pháp luật trong đời sống gia đình tốt nhất. Bởi vì “Giáo dục nhà trường dù tốt đến đâu nhưng thiếu giáo dục gia đình và ngoài xã hội thì kết quả cũng không hoàn toàn”. Gia đình phải coi giáo dục pháp luật trong gia đình là một bộ phận của nền tảng giáo dục gia đình, là một bộ phận quan trọng của hệ thống giáo dục xã hội. Giáo dục pháp luật trong gia đình sẽ làm cho các mối quan hệ ứng xử trong gia đình được hài hòa, êm ấm, tốt đẹp hơn, cũng từ đó gia đình được sống hòa thuận êm ấm, hạnh phúc, cộng đồng yên vui, bình yên, tác động tích cực duy trì xã hội có trật tự kỷ cương, nề nếp, văn minh và tiến bộ. 

Hệ thống văn bản quy phạm pháp luật về gia đình và liên quan đến gia đình sẽ điều chỉnh hành vi của con người trong mỗi gia đình một khi phải tham gia hoặc phải xử lý những vấn đề liên quan đến các mối quan hệ này, chính vì vậy mọi thành viên trong gia đình đều phải có trách nhiệm chấp hành và tuân thủ thực hiện nghiêm túc những quy định của pháp luật về gia đình, pháp luật liên quan đến gia đình. Giáo dục pháp luật trong gia đình được thể hiện trong một số nội dung cụ thể:

Thứ nhất, giáo dục pháp luật trong gia đình có vai trò quyết định đến sự hình thành ý thức pháp luật của trẻ em và các thành viên trong gia đình. Để con người phát triển toàn diện, các bậc cha mẹ phải giáo dục, rèn luyện cho con có bản lĩnh, có ý chí vươn lên, có sự kiên trì và lòng dũng cảm, biết chịu đựng khó khăn, gian khổ. Đồng thời, phải giáo dục cho con ý thức công dân, biết tôn trọng và nghiêm túc thực thi pháp luật, tu dưỡng rèn luyện phẩm chất, đạo đức của một con người. Hơn thế nữa, trên cơ sở giáo dục pháp luật trong gia đình, các bậc cha, mẹ phải biết định hướng để con biết hưởng thụ và tiếp thu những giá trị văn hóa truyền thống lành mạnh của dân tộc, của nhân loại để làm giàu tâm hồn của người Việt Nam và hình thành lối sống văn hóa, nếp sống văn minh để giúp trẻ lớn lên vừa có trí tuệ, vừa có đời sống nội tâm phong phú, tình cảm trong sáng, lành mạnh, xứng đáng gia đình là nơi trao truyền các giá trị văn hóa giữa các thế hệ tiếp nối.

Thứ hai, nội dung giáo pháp luật trong gia đình cần nâng cao sự hiểu biết pháp luật về quyền và trách nhiệm, nghĩa vụ thực thi luật pháp nói chung và pháp luật về gia đình, liên quan đến gia đình nói riêng đã được quy định chủ yếu trong các Bộ luật đã ban hành cũng như hệ thống các văn bản dưới luật hướng dẫn thi luật. Trên cơ sở những bộ luật về gia đình, liên quan đến gia đình đã được ban hành, cần giáo dục để mọi thành viên trong gia đình thấy được vai trò, trách nhiệm và bổn phận của mình đối với gia đình, đối với mỗi thành viên trong gia đình; cũng từ đó để mỗi người biết sống có tôn ti trật tự, biết cách xử xự với nhau theo đạo lý nghĩa tình, gần gũi, tôn trọng, bảo vệ lẫn nhau trong một kỷ cương nhất định, tạo nên sự gắn bó bền vững, biết cảm thông chia sẻ, làm tròn bổn phận đạo vợ, nghĩa chồng, có sự tôn kính đối với ông bà, sự hiếu nghĩa đối với cha mẹ, dành nhiều tình cảm yêu thương anh em... sẽ tạo thành một gia đình lý tưởng, giúp mỗi cá nhân cân bằng đời sống tâm lý, một nguồn hạnh phúc thiêng liêng của mình để xây dựng gia đình hạnh phúc, tiến bộ, văn minh.

Thứ ba, giáo dục pháp luật trong gia đình giúp cho các thành viên hình thành lối sống theo chuẩn mực văn hóa, thực hiện nếp sống văn minh trong sinh hoạt gia đình cũng như trong sinh hoạt chung của cả cộng đồng. Nội dung các quy định của Nhà nước về xây dựng gia đình văn hóa, làng (thôn, ấp, bản), tổ dân phố văn hóa; Quy định về thực hiện nếp sống văn minh trong việc cưới, việc tang, lễ hội; các Quy tắc ứng xử văn hóa trong cộng đồng, thực hiện Tiêu chí ứng xử văn hóa trong gia đình, các quy ước, hương ước của cộng đồng, khu dân cư... sẽ giúp các thành viên trong gia đình tham chiếu, tự điều chỉnh hành vi, thói quen của mình theo những chuẩn mực của nếp sống văn hóa, gương mẫu chấp hành chủ trương, chính sách của Đảng; pháp luật của Nhà nước; tích cực tham gia các phong trào thi đua ở địa phương nơi cư trú; tương trợ giúp đỡ mọi người trong cộng đồng. Có ý thức xây dựng gia đình mình trở thành gia đình văn hóa.

Thứ tư, giáo dục pháp luật trong gia đình có mối liên hệ biện chứng chặt chẽ, luôn có tác động qua lại, tương hỗ với giáo dục pháp luật trong nhà trường và giáo dục pháp luật ngoài xã hội. Giáo dục pháp luật trong gia đình sẽ giúp cho giáo dục trong nhà trường và ngoài xã hội mang tính liên tục, thống nhất, đặc biệt coi trọng giáo dục các hành vi ứng xử có văn hóa, thói quen và ý thức tự giác chấp hành và thực thi pháp luật. Chính vì vậy, sự liên kết giáo dục giữa gia đình, nhà trường - xã hội phải phát huy tinh thần trách nhiệm, chủ động xây dựng những mối quan hệ và các chương trình hoạt động có tác động tích cực vì mục tiêu giáo dục đào tạo thế hệ trẻ thành những người công dân hữu ích cho đất nước, góp phần hoàn thiện nhân cách, xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện từ gia đình. 

Xây dựng gia đình trong tình hình mới. Coi đầu tư cho gia đình là đầu tư cho phát triển bền vững. Đẩy mạnh tuyên truyền, phổ biến chủ trương, đường lối của Đảng, chính sách, pháp luật của Nhà nước về xây dựng đạo đức, lối sống và phát triển gia đình. Tăng cường, đổi mới, đa dạng hóa nội dung, hình thức, nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động tuyên truyền, giáo dục đạo đức, lối sống ngay từ trong gia đình; giáo dục, phòng ngừa tác động tiêu cực ảnh hưởng đến sự phát triển của gia đình, đặc biệt là các gia đình trẻ. Hoàn thiện chính sách, pháp luật về gia đình. Rà soát, hoàn thiện sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật về: giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình; phòng, chống bạo lực gia đình; thúc đẩy thực hiện bình đẳng giới, phòng, chống bạo lực, xâm hại trẻ em và chăm sóc. 

Thứ năm, tăng cường giáo dục truyền thống văn hóa dân tộc, giá trị gia đình truyền thống. Chú trọng tổ chức thực hành các hành vi văn hóa lành mạnh, ứng xử chuẩn mực trong gia đình nhằm tạo sự gắn kết, trao truyền và phát huy giá trị gia đình truyền thống tốt đẹp bảo tồn và phát huy văn hóa truyền thống tốt đẹp. Xây dựng môi trường văn hóa một cách toàn diện ở gia đình, nhà trường, cộng đồng dân cư...; phát huy vai trò của gia đình, cộng đồng, xã hội trong việc xây dựng môi trường văn hóa, con người giàu lòng nhân ái, khoan dung, chân thành, tín nghĩa, trọng đạo lý, cần cù, chăm chỉ, tiết kiệm, sáng tạo, hiện đại. Nâng cao hiệu quả, tính thiết thực trong xây dựng gia đình văn hóa, gắn với phong trào “Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa” và cuộc vận động “Toàn dân đoàn kết xây dựng nông thôn mới, đô thị văn minh”.

_________________

Tài liệu tham khảo

1. Cục Văn hóa - Thông tin cơ sở, Xây dựng gia đình văn hóa trong sự nghiệp đổi mới, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1997.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên Chủ nghĩa xã hội, Nxb Sự thật, Hà Nội, 1991.

3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021.

4. Đảng Cộng sản Việt Nam, Chỉ thị số 06-CT/TW ngày 24/6/2021 của Ban Bí thư về tăng cường sự lãnh đạo của Đảng đối với công tác xây dựng gia đình trong tình hình mới.

5. Thủ tướng Chính phủ, Quyết định số 96/QĐ-TTg ngày 19 /1/2022 của Thủ tướng Chính phủ phê duyệt chương trình giáo dục đạo đức, lối sống trong gia đình đến năm 2030.

TS TRẦN THỊ TUYẾT MAI

Nguồn: Tạp chí VHNT số 606, tháng 5-2025