Nhân dịp kỷ niệm 10 năm ngày mất của nhà văn Tô Hoài (6/7/2014 - 6/7/2024), Nhà xuất bản Kim Đồng cho ra mắt độc giả tập truyện ngắn “Mực tàu giấy bản” gồm 10 truyện ngắn được viết trước năm 1945 của ông.

Là một trong những nhà văn hiện đại lớn nhất của Việt Nam, Tô Hoài đã để lại một di sản văn học phong phú, đa dạng, được bạn đọc nhiều thế hệ yêu mến. Chỉ riêng trong lĩnh vực viết cho thiếu nhi, có thể nói, ông đã để lại nhiều tác phẩm văn học kinh điển, trở thành dấu ấn đặc sắc trong sự nghiệp hơn bảy mươi năm cầm bút.

Mực tàu giấy bản là tập truyện sinh hoạt với nhân vật chính là trẻ em, đời sống và thế giới tinh thần của các em. Sau gần một thế kỷ, đọc lại, những trang miêu tả chân thực, chi tiết giàu hình ảnh của nhà văn Tô Hoài là những tài liệu xác tín cho chúng ta muốn tìm hiểu về đời sống trẻ em, về giáo dục truyền thống của Việt Nam một thời tuy chưa xa nhưng đã nhòe nét.

Được xem là nhà văn tả chân, đời sống sinh hoạt, hiện thực xã hội, con người nói chung và nhân vật trẻ em nói riêng là chủ thể sáng tác thường xuyên của Tô Hoài. Như một “thư ký” cần mẫn của hiện thực, những tác phẩm của ông có nhân vật là trẻ em và hướng về trẻ em từ Mực tàu giấy bản, đến các truyện ngắn Ghẻ đặc biệt, Nói về cái đầu tôi, U Tám, Thằng Nhó… dù mức độ thể hiện và hiệu ứng nghệ thuật sáng tác khác nhau, nhưng dễ nhận thấy tình cảm trìu mến dành cho các em của Tô Hoài.

Mực tàu giấy bản đã mở ra một “thế giới học đường” trước năm 1945. Độc giả của thế kỷ XXI thật khó mà hình dung được lớp học của những thầy đồ, chữ Hán, mực Tàu, giấy bản, bút nghiên, những hình phạt trị học sinh hư… hay lớp học của trường Tây, lớp học của Hội Truyền bá chữ Quốc ngữ.

Truyện Mực tàu giấy bản kể về Cang - một cậu bé thôn quê nhút nhát, suốt ngày quanh quẩn “chơi nhễu” với đám ngan, gà, chó, vịt chính thức đóng sách, sắm sửa bút nghiên sang thầy đồ “ăn mày lấy đôi ba chữ thánh hiền”. Tuy nhiên, mọi chuyện không suôn sẻ như gia đình cậu mong đợi. Biết bao chuyện dở khóc dở cười đã xảy ra ở lớp học của thầy đồ Biền. Tô Hoài ghi lại thế giới ấy bằng những chi tiết đắt giá chỉ trong một truyện, cậu học trò Cang hiện lên sống động như trong một bộ phim tài liệu về phong tục tập quán. Từ cách ăn mặc, cách nói năng, các lễ nghi cho thấy cách vận hành một lớp học của thầy đồ làng, tiêu biểu cho hàng nghìn lớp học kiểu như vậy ở mỗi làng quê Việt.

Ngoài lớp học của thầy đồ, người đọc được Tô Hoài cho ghé mắt quan sát các lớp học thời Tây trên phố, lớp học Truyền bá chữ Quốc ngữ tổ chức buổi tối tại đình làng. “Nhất quỷ nhì ma thứ ba học trò” không phải chỉ đúng với học sinh thời nay, cứ đọc Ghẻ đặc biệt, Nói về cái đầu tôi… sẽ thấy không thiếu trò gì, từ đặt biệt hiệu, rủ nhau trốn học, ăn dỗ quà, đánh đáo ăn tiền…

Những sáng tác của Tô Hoài trước năm 1945 cũng không nằm ngoài đời sống văn chương đầu thế kỷ XX. Những truyện ngắn tả chân với nhân vật chính là cô gái, Tô Hoài bỗng trở nên thi vị lạ thường rất gần với Tự lực văn đoàn. Đó là những cô học trò trong Nguyệt kể chuyện hay Lá thư rơi. Nhưng ngay cả trong các truyện ngắn mang tâm tình “tiểu tư sản” đó, ngòi bút hiện thực sắc lẻm, ưa chi tiết của Tô Hoài vẫn là một nét riêng không lẫn.

Mực tàu giấy bản được ra mắt bạn đọc đúng vào dịp kỷ niệm 10 năm ngày mất của nhà văn Tô Hoài là một minh chứng cho thấy di sản văn học của nhà văn Tô Hoài vẫn sáng lên bằng chính giá trị, cho hôm nay và mai sau.

NGÔ HỒNG VÂN