Lịch tre có từ rất sớm trong lịch sử của người Mường, tỉnh Hòa Bình. Trải qua hàng nghìn năm lịch sử, lịch tre được hình thành, tồn tại và phát triển cùng với sự phát triển của cộng đồng người Mường nơi đây. Trong khuôn khổ Ngày hội "Sắc Xuân trên mọi miền Tổ quốc" năm 2025 diễn ra tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội), đồng bào Mường tỉnh Hòa Bình đã trình diễn, giới thiệu với Nhân dân và du khách bộ lịch tre độc đáo của dân tộc mình.

Lịch tre (hay còn gọi là lịch Roi, lịch Đoi) là một loại lịch cổ truyền độc đáo của người Mường, được làm từ những thanh tre nhỏ, có khắc các ký hiệu để biểu thị ngày, tháng, mùa và các hiện tượng tự nhiên. Lịch Roi có vai trò quan trọng trong đời sống của người Mường, thường được sử dụng để xem ngày tốt xấu, dự đoán thời tiết, sử dụng để tính toán thời gian, mùa vụ và các hoạt động sản xuất, sinh hoạt khác.

Bộ lịch tre của đồng bào dân tộc Mường, tỉnh Hòa Bình được giới thiệu tại ngày hội

Bộ lịch Tre của người Mường Hòa Bình gồm 12 thẻ, tương ứng với 12 tháng âm lịch, làm từ những thanh tre được róc, vót, đánh bóng cẩn thận. Trên mỗi thẻ tre có các bộ phận chính gồm: gốc lịch, sống lịch, mặt lịch. Tất cả các thẻ tre đều có 30 khắc gạch tương đương với 30 ngày trong 1 tháng. Theo cách tính lịch, các ngày từ 1-10 gọi là "ngày cây", từ ngày 11-20 gọi là "ngày lồng", từ ngày 21-30 gọi là "ngày cuối". Ngoài ra, còn có các: khắc, vạch, chấm (gọi chung là các ký hiệu, biểu tượng) biểu thị ngày, tháng và các hiện tượng quy luật trong tự nhiên hàng tháng trong năm. Vạch thường được dùng để biểu thị ngày, mỗi vạch tương ứng với một ngày trong tháng. Chấm được dùng để biểu thị các sự kiện đặc biệt hoặc các ngày quan trọng trong tháng. Khắc dùng để biểu thị các tháng trong năm hoặc các mùa trong năm. Để đọc lịch tre, người Mường thường kết hợp các ký hiệu này lại với nhau. Một vạch đơn có thể là một ngày bình thường. Một vạch có kèm theo một chấm có thể là một ngày đặc biệt. Một nhóm các vạch và chấm có thể tạo thành một tuần hoặc một tháng...

Bộ lịch tre được làm từ những thanh tre được róc, vót, đánh bóng cẩn thận

Ý nghĩa của các ký hiệu trên lịch tre có thể khác nhau tùy theo từng vùng và từng dòng họ. Tuy nhiên, nhìn chung, các ký hiệu này đều phản ánh những quan sát của người Mường về thiên nhiên và đời sống như: các ký hiệu về thời tiết có thể giúp người Mường dự đoán mùa màng và thời tiết; các ký hiệu về hoạt động sản xuất có thể giúp người Mường sắp xếp công việc; các ký hiệu về những ngày lễ hội có thể giúp người Mường chuẩn bị cho các dịp đặc biệt. Ngoài ra, còn có các ký hiệu: 

Tháng: Mỗi tháng trong lịch tre có thể được biểu thị bằng một ký hiệu riêng. Ví dụ, tháng Giêng có thể được biểu thị bằng một hình ảnh cây lúa non, tháng Hai có thể được biểu thị bằng một hình ảnh chim cu gáy, và cứ thế tiếp tục cho đến tháng Mười hai; Ngày: Mỗi ngày trong tháng có thể được biểu thị bằng một vạch. Các ngày quan trọng có thể được đánh dấu bằng một chấm hoặc một ký hiệu đặc biệt.

Mùa: Các mùa trong năm cũng có thể được biểu thị bằng các ký hiệu riêng. Ví dụ, mùa xuân có thể được biểu thị bằng hình ảnh cây cối đâm chồi nảy lộc, mùa hè có thể được biểu thị bằng hình ảnh mặt trời, mùa thu có thể được biểu thị bằng hình ảnh lá rụng, và mùa đông có thể được biểu thị bằng hình ảnh bông tuyết. 

Trong vạch của mỗi ngày lại có những ký hiệu đặc biệt...

Số lượng và mật độ của các ngày này thay đổi theo từng tháng. Ví dụ, tháng nào thấy có nhiều vạch hình mũi tên thì tháng đó có rất nhiều mưa bão. Nếu gieo mạ, cấy lúa... vào những ngày mưa bão thì sẽ bị hư hỏng hết. Nếu vào ngày cá thì người dân đi đánh cá, mò cua bắt ốc sẽ được nhiều. Số ngày trong tháng ghi theo lối khắc gạch những ngày tốt, xấu, ngày mưa, ngày gió, ngày cá, ngày thú, ngày đại cát hay ngày xích khẩu… để làm nhà mới, cưới vợ, gả chồng hay công to việc lớn trong gia đình, trong cộng đồng. Việc giải thích ý nghĩa của các ký hiệu trên lịch tre có thể gặp nhiều khó khăn do sự khác biệt về văn hóa và ngôn ngữ giữa các vùng. Tuy nhiên, việc tìm hiểu về các ký hiệu này sẽ giúp chúng ta hiểu sâu sắc hơn về lịch sử và văn hóa của người Mường.

Ký hiệu được khắc trên lịch tre 

Theo nghệ nhân Nhân dân Bùi Văn Minh (xóm Mận Bùi, xã Văn Sơn, Huyện Lạc Sơn, tỉnh Hòa Bình), lịch Tre có vai trò đặc biệt trong cuộc sống cộng đồng người Mường, là khối tài sản về tri thức dân gian vô giá. Bên cạnh cách tích lịch Tây thông dụng, tất cả mọi hoạt động sản xuất, sinh hoạt hằng ngày, phong tục, nghi lễ, lễ hội của cộng đồng, những việc quan trọng của mỗi người, mỗi gia đình người Mường ở Hòa Bình đều dựa vào cách tính cát, hung của bộ lịch tre. Hiện nay, ở Hòa Bình còn 5 bộ lịch tre cổ có từ hàng trăm năm và khoảng hơn 100 bộ lịch tre sao chép làm mới đang được lưu giữ, sử dụng trong cộng đồng người Mường.

NNND Bùi Văn Minh với bộ lịch tre cổ

Có thể thấy, lịch tre người Mường Hòa Bình đóng vai trò đặc biệt trong cuộc sống của cộng đồng dân tộc Mường, tất cả mọi hoạt động sản xuất, sinh hoạt thường ngày, phong tục, nghi lễ, lễ hội của cộng đồng, những việc quan trọng của mỗi người, mỗi gia đình người Mường đều dựa vào cách tính cát hung của bộ lịch. Giá trị tri thức dân gian lịch tre của người Mường hiện nay vẫn còn được ứng dụng trong đời sống hằng ngày của người dân, thể hiện sự trường tồn của tri thức dân tộc. Bộ lịch tre của người Mường Hòa Bình đã được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào năm 2022.

Bài, ảnh: MINH PHẠM