1. Ngọc cây nêu bắp chuối

2. Cây nêu phườn

Theo Tổng điều tra dân số và nhà ở năm 2019, người Cor có số dân khoảng dưới 40.442 người. Phần lớn người Cor sống ở các huyện Trà Bồng, Tây Trà (trước đây) tỉnh Quảng Ngãi (sau sáp nhập là TP Đà Nẵng), phần ít hơn sống ở huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam. Cận cư với dân tộc Cor có người Việt ở phía đông, người Hre ở phía nam, người Ca Dong, người Xơ đăng ở phía Tây, người Cơ tu ở phía Bắc. Trong lịch sử tồn tại và phát triển của dân tộc, người Cor mang nhiều tên gọi phiếm xưng khác nhau như Cùa, Khùa, Của, Bồng Miêu, “Mọi Thanh Bồng”, “Mọi Trà Bồng”, “Mọi Trầu”, “Ta - Kua” hay “Mọi Quế. Người Cor ở Quảng Ngãi tự nhận mình là Cor, số ở Trà My lại tự coi mình là Col. Từ năm 1979, tên Cor đã được đồng bào công nhận và trở thành phổ biến.

Người Cor có một kho tàng văn hóa dân gian phong phú, với nhiều loại hình như lễ hội, nghề thủ công, ẩm thực, nghệ thuật diễn xướng, trang trí, tri thức dân gian... Đồng bào có tục làm cây nêu (gấk) và bộ gu trong các lễ hội. Một lễ hội lớn có ăn trâu (xa ố kpiêu), thường gọi là “ăn trâu huê”, dứt khoát phải có cây nêu và đôi khi còn có cả bộ gu. Mọi hoạt động ngoài trời như thực hành nghi lễ, diễn xướng dân gian... đều diễn ra xung quanh cây nêu. Bên cạnh cây nêu, đồng bào Cor còn chế tác, tạo dựng một số bộ gu để treo chính giữa gian khách để thực hành các nghi lễ trong nhà và làm đẹp không gian ngôi nhà dài truyền thống. Cây nêu, bộ gu, y phục, cồng chiêng như là phần “khánh tiết”, “lễ đài” trong các lễ hội, cũng rất quan trọng vì nó thể hiện lòng thành của người cúng, hiến sinh (ăn/tế trâu) nên mới có các vật phẩm này.

Việc chuẩn bị làm cây nêu là một công đoạn quan trọng trong lễ hội ăn trâu, là hình thức cho thấy lễ hội to hay nhỏ, nội dung lễ ăn trâu sẽ như thế nào. Người Cor đã sáng tạo ra nhiều loại cây khác nhau theo hình thức và quy mô của lễ ăn trâu như: Ăn trâu nêu phướn (xa glâk), ăn trâu nêu thượng (xa cô), ăn trâu nêu xa cóh, ăn trấu nêu lá (xa xje), ăn trâu nêu cót kjá, ăn trâu nêu dù (gâk đlu); ăn trâu nêu đu đủ (pa-lay đu)... Cây nêu thượng (xa cô) giống như nêu phướn nhưng không có lá phướn, có chim chèo bẻo trên đầu nêu. Nêu lá (xa xje) làm từ cây chò, chặt về để nguyên lá, không khắc vạch hoa văn, đầu nêu không có hình chim chèo bẻo. Nêu bắp chuối (cót kjá) là cây nêu dựng trong lễ cúng ông bà, cao khoảng 6m, đầu nêu có hình bắp chuối chĩa thẳng lên trời nên gọi là nêu bắp chuối. Nêu dù (gâk đlu) là cây nêu dùng trong lễ ăn trâu cúng giải hạn, cao độ 5m, có tán giống như cái dù (lọng) và có hình tia mặt trời trên đỉnh nêu. Loại nêu này chỉ thấy có ở vùng người Cor Đường Rừng (vùng cao). Nêu đu đủ (pa-lay đu) là cây nêu tạo dựng trong lễ ăn trâu để cầu an và cầu phước lộc, cao khoảng trên 4m, đỉnh nêu có tia mặt trời, gần đỉnh có những quả đu đủ đẽo khắc bằng gỗ.

Bề mặt bộ gu của người Cor được sơn phết bằng mụi khói bếp

Bộ gu tròn treo dưới mái nhà

Trong các loại cây nêu, nêu phướn (xa glâk) là loại nêu tròn có hình vẽ hoa văn, được dựng lên rất cao, khoảng 15m. Nó là một tổ hợp trang trí, gồm ba phần: phần gốc, phần thân và ngọn được liên kết với nhau bằng mộng lùa nối với cây tre vươn lên cao trên bầu trời. Trụ nêu thường làm bằng cây chò chỉ, chia thành 2 đoạn: đoạn từ gốc lên cao khoảng 2m được sơn màu trắng nhạt, không trang trí, dưới gốc có tròng một cái vòng được nối với đoạn dây lớn, chắc chắn làm bằng mây để buộc cổ trâu tế (gưl-prá). Phần còn lại được trang trí hoa văn màu đen, đỏ liên kết thành các dải nằm ngang vòng theo cột nêu. Thân cột lễ cũng được trang trí hoa văn màu đỏ, đen, trắng xen kẽ vòng tròn theo chiều ngang của cây cột lễ kết hợp hình tròn, hình thoi, hình tam giác, chấm, đoạn thẳng, đường con để tạo thành những hình cây cối, hoa lá, sao bốn cánh, tam cánh... Bên trên là một bộ phận như cái mâm trang trí phức tạp cả về bố cục, hình dáng và mô típ trang trí hoa văn. Tiếp đến là đoạn tre được bọc kín bằng xơ vỏ cây và tạo hình giống như hai ổ chim. Trên đầu ngọn tre được uốn cong xuống và treo tấm phên nan, gọi là tấm phướn với nhiều họa tiết trang trí. Đồng bào gọi là nêu phướn vì có lá phướn treo từ đỉnh nêu thòng xuống, có hình chim chèo bẻo bằng gỗ, sơn màu đen treo trên đầu nêu. Khi đã ăn trâu nêu phướn thì trong nhà phải có các gu - linh vật để thờ cúng. Xét theo quy mô, ý nghĩa biểu đạt cũng như các lễ thức liên quan, thì cây nêu phướn (xa glák) là lớn nhất, kế đó là cây nêu thượng (xa cô). Đây cũng là những vật linh mang nhiều nét tinh hoa của nghệ thuật tạo hình, thẩm mỹ quan tộc người của đồng bào Cor.

Việc tạo dựng cây nêu với nhiều kiểu khác nhau trong các lễ hội của dân tộc Cor khiến cho nghệ thuật trang trí của dân tộc Cor trở nên một di sản khá đặc sắc và đa dạng. Trừ cây nêu lá, các loại nêu khác đều được nghệ nhân, già làng đầu tư rất nhiều thời gian, công sức đi rừng tìm chọn cây gỗ thích hợp về làm trụ và khắc vạch hoa văn. Việc này đòi hỏi có sự chuẩn bị rất kỹ lưỡng, trước lễ hội ăn trâu chính thức vài mươi ngày hoặc cả tháng trời. Nghệ nhân, dân làng được phân công thực hiện từng việc tùy theo năng khiếu, sở trường của họ. Ai khéo tay thì đảm nhận việc vạch vẽ hoa văn, đan dây tua, làm nài trâu, dựng đàn cúng bằng cây nứa quanh cột nêu. Những người khác sẽ tạo tác các bộ phận như thân nêu (xà-ruốc), chim chèo bẻo (sip plít), lá phướn, ngọn nêu (ra-vuýt), cùng các chi tiết khác như dàn cúng (xta, xtấy)... Do vậy, cây nêu là một công trình sáng tạo tập thể của dân tộc Cor, toát lên nét đẹp trong đời sống tâm linh, sự tinh tế trong sáng tạo văn hóa của tộc người.

Lễ rước bộ gu, linh vật của dân tộc Cor

Để trang trí làm đẹp cho không gian lễ hội, bên cạnh cây nêu, đồng bào Cor còn chế tác, tạo dựng một số bộ gu để treo phía trong ngôi nhà dài. Người Cor chọn gỗ cây pút để làm gu. Nó là đồ thờ, vật phẩm để dâng cúng các vị thần linh trong mùa lễ hội và cũng là vật dụng trang trí có giá trị thẩm mỹ cao làm đẹp cho không gian nhà ở. Không chỉ có màu sắc, hoa văn kỳ bí, mỗi loại gu còn có cách tạo hình, kiểu dáng, trang trí riêng biệt, làm cho nó thực sự là điểm nhấn bắt mắt trong cả không gian nhà dài. Có nhiều loại gu khác nhau: gu bla còn gọi là gu tròn, treo lửng ở giữa nhà; lavan là gu dẹt, chỉ trang trí một mặt gồm có gu mók a-tưl treo ở vách nhà hay phía trên khung cửa ra vào phía trước của ngôi nhà dài, gu mók tum treo trên cửa ra vào bếp và gu tum treo lửng trên bếp. Trong đó Gu bla là kiểu gu khá đặc biệt, gồm có thân gu và 4 lá gu tạo nên 8 tai gu có hình tròn xây ra bốn phía trang trí nhiều hoa văn, họa tiết độc đáo. Giống như các tộc người miền núi, gác bếp của đồng bào Cor không chỉ để bảo quản lương thực, thực phẩm, hạt giống mà còn sử dụng màu khói bếp làm chất liệu tự nhiên cho nghệ thuật tạo hình. Bộ gu của dân tộc Cor được làm bằng cây có thớ gỗ mềm nên rất dễ trong việc chạm khắc. Trước khi chạm khắc, đồng bào lấy muội khói và cây rau lang để tạo nền màu đen trên thân gu. Hoa văn, hình vẽ là màu trắng hiện lên rõ nét trên nền đen của thân gỗ. Ngoài ra, đồng bào còn dùng hai màu khác là màu đỏ gạch lấy từ củ nghệ và hạt cau, màu trắng từ vôi để làm nổi rõ các hoa văn trên nền đen miếng gỗ. Hệ thống hoa văn trên các loại gu rất đa dạng, bên cạnh hoa văn hình học còn có nhiều hình ảnh cây cối hoa lá như cây quế, cây lúa, các con thú như heo, beo, voi, hươu, nai, thỏ... và cả tinh tú trên trời như ngôi sao, mặt trời, mặt trăng... Phía trên gu bla treo hình chim đại bàng (síp trác) làm bằng gỗ. Dưới bụng chim có hai lỗ để luồn sợi dây vào. Khi cúng, người Cor nắm lấy dây giật giật, đầu và đuôi chim cử động như thể đang bay (Cao Chư, 2017). Khi làm lễ trong nhà, đồng bào thường đi vòng quanh gu bla, giống như đi vòng quang cây nêu ở ngoài sân. Đó là hai vị trí được bố trí linh vật, nơi diễn ra các nghi lễ và các hình thức diễn xướng dân gian. Hình ảnh linh thiêng, trang nghiêm khi thực hành nghi lễ là thầy cúng mặc áo dài khăn đóng, bưng cái cơi đựng tro thờ (đik thúp) có cắm đèn sáp, gia chủ bưng mâm lễ vật đi quanh bộ gu. Theo sau thầy cúng và gia chủ là đội cồng chiêng và những vũ nữ đắm say, ngả nghiêng trong điệu múa ca đấu.

Lễ rước cây nêu, linh vật của dân tộc Cor

Với ý nghĩa và vẻ đẹp mang đậm sắc thái dân tộc, cây nêu của dân tộc Cor là hiện vật được trưng bày, phục dựng ở nhiều nơi tại địa phương và Hà Nội. Tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, cây nêu của người Cor, cao 15m, được sưu tầm ở huyện Trà Bồng (trước đây), tỉnh Quảng Ngãi, mang về phục dựng và trưng bày tại gian tiền sảnh (tòa nhà Trống Đồng), là hiện vật tiêu biểu đại diện của các dân tộc núi rừng Trường Sơn. Tại Làng Văn hóa - Du lịch các dân tộc Việt Nam (Đồng Mô, Sơn Tây, Hà Nội) cũng lưu giữ bộ gu của đồng bào Cor. Cây nêu của dân tộc Cor đã được phục dựng tại Quảng trường văn hóa huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam (trước đây) trong quần thể kiến trúc truyền thông của các dân tộc cư trú trong huyện. Năm 2017, huyện Nam Trà My (Quảng Nam trước đây), Trà Bồng (Quảng Ngãi) đã phục dựng cây nêu phướn và cây nêu đu đủ đẹp nhất của dân tộc Cor để tham gia Ngày hội phục dựng cây nêu của các dân tộc ít người Việt Nam do Bộ VHTTDL phối hợp với UBND tỉnh Quảng Nam tổ chức trong khuôn khổ Festival Di sản Quảng Nam năm 2017 tại huyện miền núi Tây Giang. Tuy nhiên, cũng như các di sản văn hóa khác, cây nêu và bộ gu của dân tộc Cor cũng đang đứng trước nguy cơ bị mai một, mất mát theo thời gian. Một số nghệ nhân nắm giữ bí quyết pha chế màu, vẽ hoa văn, đẽo khắc các loại gu đã ra đi mà chưa kịp trao truyền cho thế hệ kế tiếp. Do đó, ngành Văn hóa TP Đà Nẵng, Quảng Ngãi cần tổ chức các lễ hội phục dựng cây lễ, các cuộc thi sáng tạo cây nêu để các nghệ nhân lớn tuổi truyền dạy cho lớp trẻ. Đặc biệt, những loại nêu như nêu phướn, nêu bắp chuối, nêu dù, các loại gu như gu tròn - là những hiện vật có giá trị thẩm mỹ, là nét tinh hoa của dân tộc Cor cần được quan tâm sưu tầm để trưng bày ở các bảo tàng, nhà văn hóa thôn bản, giới thiệu ở các lễ hội giao lưu văn hóa các dân tộc do tỉnh và trung ương tổ chức.

Thầy cúng đi quanh bộ gu thực hiện các lễ nghi trang nghiêm

Cây nêu và bộ gu là những tuyệt tác nghệ thuật chạm khắc và trang trí của tập thể nghệ nhân dân tộc Cor. Với giá trị thẩm mỹ và ý nghĩa nhân văn sâu sắc, ngày 12/8/2014, trong phiên họp Hội đồng Di sản quốc gia lần thứ 7 đã công nhận Nghệ thuật trang trí trên cây Nêu và bộ Gu của dân tộc Cor huyện Bắc Trà My, tỉnh Quảng Nam là di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Sau 10 năm, ngày 9/8/2024, Bộ VHTTDL đã có Quyết định số 2323/QĐ-BVHTTDL đưa Nghệ thuật trang trí trên cây nêu của dân tộc Cor huyện Trà Bồng, tỉnh Quảng Ngãi vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

1. Cao Chư, Văn hóa cổ truyền dân tộc Cor, tổng thể và những giá trị đặc trưng, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2017.

2. Võ Quang Trọng, Từ cây cột lễ trưng bày tại Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, nghĩ về việc bảo tồn, làm giàu và phát huy giá trị tri thức dân gian trong sáng tạo nghệ thuật tạo nghệ thuật của dân tộc Cor, Kỷ yếu Hội thảo: “Văn hóa, văn nghệ dân gian các dân tộc miền núi tỉnh Quảng Ngãi và Nam Trung Bộ trong tình hình mới” do Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam và UBND tỉnh Quảng Ngãi phối hợp tổ chức, 2024.

3. Trần Tấn Vịnh - Cao Chư, Người Cor ở Việt Nam, Nxb Thông tấn, Hà Nội, 2013.

4. Tổng cục Thống kê năm 2019 và kết quả điều tra dân số và nhà ở tỉnh Quảng Nam vào 0 giờ ngày 1/4/2019.
 

TS. TRẦN TẤN VỊNH

Nguồn: Tạp chí VHNT số 614, tháng 7-2025