Mặt nạ gỗ của người Sán Chỉ ở Khâu Đấng, xã Bộc Bố, huyện Pắc Nặm tỉnh Bắc Kạn

Hầu hết các cộng đồng dân tộc sinh sống tại Việt Nam trải dài từ Bắc vào Nam, từ Tây sang Đông vẫn còn lưu giữ, bảo tồn và phát huy được phần nhiều giá trị của kho tàng nghệ thuật tạo hình nói chung, nghệ thuật tạo hình mặt nạ nói riêng. Đến nay, có những địa phương tồn tại một bộ phận cộng đồng còn trao truyền, bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa đó thành nghề truyền thống.

Nếu như đồng bào các dân tộc ít người sinh sống trên mảnh đất Tây Nguyên giỏi về trang trí nhà ở, nhà mồ, cổng buôn làng hay có nghề làm đạo cụ phục vụ nghi lễ truyền thống... mang tính nghệ thuật cao và gắn bó chặt chẽ với đời sống tâm linh của đồng bào. Thì cư dân phía Bắc cũng có nghề tạo hình, sản xuất những sản phẩm thủ công mỹ nghệ từ mây tre, giấy bồi thậm chí thổi hồn vào từng khúc gỗ qua quá trình đục, đẽo định hình rồi trang trí. Đó chính là những chiếc mặt nạ với nhiều hình thái biểu cảm khác nhau thể hiện qua từng đường nét đục, vẽ, đan lát thậm chí dán giấy màu. Đôi khi có những chiếc mặt nạ được tạo hình mang vẻ độc đáo, huyền bí thường dùng trong một số nghi lễ truyền thống nhất định. Người Việt có những làng nghề, phố nghề làm mặt nạ chỉ để phục vụ thiếu nhi dịp Tết Trung thu hoặc phục vụ trong biểu diễn nghệ thuật Tuồng truyền thống. Nhưng, ngày nay khi họ đưa các sản phẩm thủ công truyền thống thành một trong những sản phẩm phục vụ phát triển du lịch thì chúng được sản xuất quanh năm.

Trong đời sống hiện nay, chiếc mặt nạ không chỉ là sản phẩm thủ công mỹ nghệ mà nó còn ấn chứa biết bao giá trị văn hóa nghệ thuật. Với tộc người này nó có thể là đồ trang trí, nhưng với tộc người khác nó lại là một trong số đạo cụ mang tính tín ngưỡng, thậm chí bao hàm cả giá trị tâm linh. Điều đặc biệt của nghề làm mặt nạ truyền thống là hoàn toàn thủ công. Nổi bật hơn cả là nghệ thuật tạo hình mặt nạ trên chất liệu gỗ của đồng bào Sán Chỉ ở thôn Khâu Đấng, xã Bộc Bố, huyện Pắc Nặm, tỉnh Bắc Kạn.

Dân tộc Sán Chỉ ở Pắc Nặm nói chung hiện còn lưu giữ được nhiều giá trị văn hóa truyền thống như phong tục, tập quán, nghi lễ vòng đời người, nghề thủ công truyền thống mang đậm nét văn hóa dân tộc phục vụ trực tiếp cuộc sống của mình. Trong đó, có một nghi lễ để lại dấu ấn quan trọng trong vòng đời người của nam giới là lễ cấp sắc. Bản chất của nghi lễ cấp sắc là ghi nhận sự trưởng thành của một cá nhân trong cộng đồng. Ở diễn trình nghi lễ không thể thiếu vai trò của một số nhạc khí như chiêng, trống, rồi các động tác biểu diễn cũng là nội dung quan trọng. Bên cạnh vai trò của người thầy chủ lễ sẽ cần 5 đến 7 cá nhân được hóa trang theo văn hóa truyền thống biểu diễn những điệu dân vũ nhất định gắn liền với mặt nạ gỗ. Điểm đặc biệt khi trình diễn nghi thức múa mặt nạ gỗ chỉ dành cho nam giới. Các động tác mô phỏng nhiều hoạt động của cuộc sống thường ngày từ thủa hồng hoang đến ngày nay.

Nhóm nghệ nhân múa mặt nạ gỗ thôn Khâu Đấng

Điều hấp dẫn chính là sắc màu của trang phục và việc hóa trang bởi những chiếc mặt nạ được chế tác từ một loại gỗ chỉ người Sán Chỉ mới biết. Theo Nghệ nhân Ưu tú Hoàng Văn Cầu - người lưu giữ, thực hành nhiều giá trị văn hóa truyền thống cộng động hiện sinh sống tại thôn Khâu Đấng cho biết quá trình tạo nên chiếc mặt nạ gỗ không đơn giản như nhiều người thường nghĩ. Ông cho biết hiện nay trong thôn tuy có ít người biết làm mặt nạ gỗ, múa mặt nạ gỗ... nhưng may trong số đó vẫn có một số thanh niên biết quý trọng văn hóa truyền thống nên ông sẵn sàng truyền dạy... Tiếp xúc với anh Hoàng Văn Thành, trưởng thôn Khâu Đấng mặc dù chưa đến 40 tuổi nhưng anh biết trân trọng giá trị văn hóa truyền thống và luôn tự hào là một trong những người đang thực hành nhiều nét đẹp văn hóa cộng đồng. Anh cho biết, ông Hoàng Văn Cầu hiện đang tổ chức lớp truyền dạy chữ Hán tại Nhà văn hóa thôn cho hơn chục bạn trẻ. Ở đó, ngoài truyền dạy “cái chữ” ra ông còn truyền cho các bạn trẻ cảm hứng và lòng tự hào về văn hóa dân tộc. Chính vì thế, một số thành viên đã học được cách chọn gỗ, đục, đẽo, trang trí mặt nạ rồi thành thạo các điệu múa mặt nạ tại mỗi nghi lễ nhất định. Biết làm ra xương một chiếc mặt nạ gỗ đã khó, trang trí còn khó hơn và khó hơn nữa chính là múa mặt nạ gỗ. Họ không chỉ múa trong thực hành nghi lễ mà ngày nay được lên sân khấu trình diễn trước đám đông. Nếu như có dịp tham dự Ngày hội đại đoàn kết dân tộc của thôn, xã hay huyện vào dịp cuối năm ta sẽ được tận mắt chứng kiến màn múa mặt nạ gỗ từ chính các thành viên thôn Khâu Đấng.

Lại nói về chiếc mặt nạ gỗ của dân tộc Sán Chỉ. Về chất liệu làm từ gỗ - loại nguyên liệu tự nhiên, an toàn với sức khỏe, thân thiện với môi trường. Đó là loại gỗ có đặc điểm nhẹ nhưng lại dai, bền, không cong vênh bởi tác động của thời tiết. Về kiểu dáng độc đáo, không chiếc nào giống chiếc nào bởi chế tác hoàn toàn thủ công, theo cảm hứng của người nghệ nhân. Bên cạnh đó, sự độc đáo của mặt nạ gỗ chính ở điểm có “chuôi” phía trên không chỉ mang giá trị mỹ thuật mà còn có giá trị thực tiễn khi sử dụng. Về màu sắc rất ấn tượng là vì việc dùng giấy màu gì, mảng/miếng sắc màu ra sao cũng lại tùy thuộc vào sự sáng tạo của người trang trí. Thực tế cho ra đời những khuôn mặt nạ ngộ nghĩnh có, dữ tợn có, hài hước, dí dỏm cũng có. Việc làm ra được chiếc mặt nạ tuy không quá khó nhưng đòi hỏi rất tỉ mỉ, kiên trì. Người làm chịu khó và có chút khéo tay thì mặt nạ mới có hồn. Công đoạn nào cũng khó vì tất cả là một quy trình liên kết với nhau.

Ở một số tộc người khác, khi múa mặt nạ người ta chỉ cần đeo vào che mặt thật là trình diễn, nhưng mặt nạ gỗ của đồng bào Sán Chỉ thêm điểm độc đáo nữa chính là trước khi múa, người múa không tự đeo mặt nạ cho mình được cần phải có sự trợ giúp của người khác. Lý do cần sự giúp bởi mặt nạ được cố định nhờ quá trình quấn khăn kín toàn bộ đầu người trình diễn. Vì thế trên đỉnh của mặt nạ luôn phải có chuôi dài chừng 20cm. Chuôi có chức năng cố định mặt nạ bởi các vòng vải với đầu người thực hành múa.

Ông Hoàng Văn Thành đang chế tác mặt nạ

Ngày nay, xã hội phát triển, mức sống của người dân được nâng cao thì nhu cầu tìm đến những giá trị truyền thống cốt lõi được nhiều người quan tâm hơn. Các cộng đồng cư dân còn lưu truyền nghề làm mặt nạ đã biết trân trọng bảo tồn, phát huy giá trị vốn có của nó góp phần tạo thêm sản phẩm phục vụ phát triển du lịch cộng đồng. Một điển hình như điểm sáng của đồng bào Sán Chỉ ở thôn Khâu Đấng được sự quan tâm của chính quyền địa phương đã làm tốt việc khai thác, sử dụng các di sản văn hóa truyền thống phục vụ phát triển du lịch cộng đồng. Trong dịp trao đổi với bà Hoàng Thị Mộng, Bí thư Chi bộ thôn Khâu Đấng liên quan đến công tác bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa trong đời sống đương đại. Bà thể hiện sự vui mừng và tự hào khi cho biết cộng đồng dân tộc Sán Chỉ ở đây từ trước đến nay, vẫn thường sử dụng trang phục truyền thống hằng ngày. Phụ nữ vẫn duy trì nghề dệt thổ cẩm và tự may trang phục cho thành viên gia đình và bản thân. Nam giới cao tuổi trong thôn hay phụ nữ vẫn hằng ngày sử dụng trang phục truyền thống mang đậm tính biểu tượng cộng đồng.

Nhìn chung trang phục không có những đường nét thêu thùa sặc sỡ, nó mộc mạc và gần gũi như tính cách con người họ vậy! Người phụ nữ Sán Chỉ mặc váy màu chàm dài ngang bọng cổ chân, áo đi theo cặp. Áo trong thường sáng màu, áo ngoài màu chàm chủ đạo có hai mảnh được khâu chéo sang bên phải, các mép áo được viền một dải màu đỏ, chiều dài áo ngang cùng với váy. Kết hợp cùng trang phục truyền thống của dân tộc, người phụ nữ luôn vấn tóc, đội khăn màu đen kèm theo các phụ kiện như: vòng cổ, vòng tay bằng bạc, đầu đội khăn hoặc trang trí có vẻ cầu kỳ. Điều khác hẳn hơn 50 dân tộc còn lại ở chỗ, khi mặc trang phục xong, một vạt sau của tà áo được cài bắt chéo lên thắt lưng vừa gọn cho quá trình di chuyển, vừa tạo điểm nhấn trên tổng thể. Người đàn ông với trang phục quần áo chàm, đầu đội khăn đơn giản.

Bí thư Chi bộ thôn Khâu Đấng, Hoàng Thị Mộng

Chiếc mặt nạ gỗ sẽ “mất hồn” khi nó không gắn với trang phục truyền thống. Chẳng thế mà chúng gắn bó với nhau như một thực thể thống nhất. Người dân Khâu Đấng luôn ý thức giữ gìn bản sắc văn hóa của dân tộc mình trong sinh hoạt hằng ngày và các dịp sự kiện quan trọng trong cộng đồng. Đó là nhu cầu tự có của người dân nên cũng trong lần trao đổi với một đồng chí lãnh đạo xã, được biết tập thể lãnh đạo xã đã có định hướng giúp cộng đồng bảo tồn, duy trì và khai thác các giá trị văn hóa truyền thống phục vụ phát triển du lịch cộng đồng, trong đó chú trọng đến bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, đặc biệt nghề làm và múa mặt nạ gỗ. Ông Hà Việt Phương, Chủ tịch UBND xã Bộc Bố cho biết: “Đảng ủy, chính quyền địa phương chọn thôn Khâu Đấng là thôn để phát triển du lịch cộng đồng bởi Khâu Đấng có nhiều tiềm năng nhân văn và cảnh đẹp tự nhiên. Đồng bào sinh sống tại đây chủ yếu là dân tộc Sán Chỉ còn bảo lưu nhiều phong tục tập quán đặc trưng. Thế hệ trẻ của thôn có tư duy tiến bộ trong phát triển kinh tế, giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa dân tộc. Thời gian tới, xã sẽ đẩy mạnh hoạt động quảng bá du lịch và các lễ hội truyền thống khác nhằm thu hút du khách đến với Khâu Đấng...”.

Phó Giám đốc Sở VHTTDL tỉnh Bắc Kạn, bà Hoàng Thị Dung cũng từng chia sẻ: “Du lịch ở Khâu Đấng giúp phát huy những giá trị văn hóa bản sắc truyền thống của đồng bào dân tộc Sán Chỉ qua trải nghiệm văn hóa, lễ hội, trang phục, ẩm thực... Qua đây, khách du lịch không chỉ được tiếp cận với nền văn hóa khác biệt mà chính những người dân bản địa cũng được trải nghiệm nền văn hóa khác thông qua giao tiếp, phục vụ khách du lịch”. Nếu có thể, hãy một lần đến với Khâu Đấng để được sống trong không gian văn hóa của đồng bào Sán Chỉ, thưởng thức ẩm thực bản địa và đặc biệt quan sát tham dự một buổi trình diễn múa mặt nạ gỗ. Và, như thế mới có thể cảm nhận được giá trị của nó trong đời sống đương đại.

NGUYỄN TIẾN LỘC

Nguồn: Tạp chí VHNT số 607, tháng 5-2025