Múa nghi lễ trong lễ Kin pang then

Kin pang then là một nghi lễ quan trọng nhất của những người làm thầy cúng nhằm tạ ơn vị tổ nghề của mình. Thông thường, Kin pang then được tổ chức vào mùa Xuân (sau Tết Nguyên đán). Ðây là dịp để các con nuôi của thầy Then¹ và bà con làm lễ tạ ơn các thần linh, tạ ơn thầy của Then trần gian, tổ tiên đã phù hộ cho họ một năm tốt đẹp và cầu cho bản làng được yên bình, mùa màng tốt tươi, con người khỏe mạnh. Và lời hát Then, tiếng tính tẩu cùng các điệu xòe được coi là nghi thức quan trọng nhất, tạo nên bản sắc của nghi lễ Kin pang then.

Ðầu năm 2018, được tham dự nghi lễ Kin pang then của người Thái ở huyện Nậm Nhùn (cũ), tỉnh Ðiện Biên diễn ra trong hai đêm ba ngày, tôi bị hấp dẫn bởi các động tác múa trong nghi lễ. Với người Thái ở Nậm Nhùn khi tổ chức Kin pang then họ cho rằng, đây là thời điểm đẹp nhất của mùa Xuân. Lúc này hoa ban nở trắng núi rừng; hoa đào, hoa bưởi khoe sắc, tỏa hương khắp các lối ngõ bản Mường; tiết trời mát mẻ, vạn vật sinh sôi, cây trái đâm chồi, đơm hoa, kết trái - sức sống đang trỗi dậy mạnh hơn lúc nào hết, thiên nhiên như hòa quyện với lòng người thì cũng là lúc thầy Then trần gian tổ chức lễ Kin pang then nhằm gặp mặt các con nuôi về mừng mệnh Then được “vững như trụ bạc, chắc như trụ vàng” để giữ muôn đời cái lý (lễ), giữ cho muôn năm cái hội của Then, để tiếng vang quyền phép của thầy Then mãi trường tồn. Múa Kin pang then trong nghi lễ với nhiều trò diễn, điệu múa, phản ánh quan niệm tín ngưỡng và bản sắc văn hóa được cộng đồng dân tộc Thái gìn giữ từ nhiều đời nay, nó hàm chứa giá trị văn hóa và nhân văn sâu sắc.

Nghi lễ Kin pang then là dịp các con nuôi và bà con trong vùng kéo về tạ ơn các thần linh, thầy của then, thầy Then trần gian, tổ tiên phù hộ cho họ năm qua những điều tốt đẹp và cầu xin phù hộ cho đất nước thanh bình, bản làng bình yên, mưa thuận gió hoà, con người khỏe mạnh. Năm nào không tham dự lễ Kin pang then, mọi người trong bản ngoài mường đều cảm thấy mọi việc dường như không thuận lợi. Do đó, mỗi năm Lễ mở ra dù bận công việc đến mấy, không chỉ có người Thái (ngành Thái trắng) mà đông đảo thành phần các tộc người trong vùng cũng về tham dự.

Trình diễn hát Then

Người Thái tin rằng thầy Then là những người có khả năng đặc biệt, người có năng lực giao tiếp với thế giới siêu nhiên. Họ có khả năng chữa bệnh bằng nghi lễ như cầu nhân duyên, cầu sức khỏe, cầu phúc, lộc, thọ, hướng thiện, trừ tà, khuyên giải² họ biết lấy và chỉ cho dân cách dùng một số dược liệu trong tự nhiên như những liều thuốc bổ và thậm chí thuốc chữa một số bệnh mà cộng đồng hay mắc phải. Lễ Kin pang then góp phần điều chỉnh tâm lý xã hội, đem lại cảm giác về sự bình an cho mỗi cá nhân. Những người này được thầy Then đặt cho tên mới là “tên Then” để giao tiếp với các thần linh. Và, họ coi ông là ân nhân và lý để nhận mình là con nuôi (Lụ liêng) của thầy Then. Như vậy, lễ Kin pang then mang đậm tín ngưỡng then đã có tác động tích cực, hướng thiện làm thay đổi ý thức, hành vi của con người nên các ông (bà) Then được cộng đồng luôn tôn trọng.

Thời gian diễn ra Kin pang then thường kéo dài trong 3 ngày, diễn trình các lễ thức gồm: Mừng chúc lễ Kin pang then (chụm kiệu pang); Ra mắt, mời rượu (ók nả, mợ lảu); Niệm chú xin thông họng (cặm măn khọ púng); Trình báo bàn thờ kiểm tra lễ (lau chơng pạn then); Mở đường (đóng tạng); Then lên núi (Pú khău sam bắc); Then Dâng lễ thần núi (Pú khău sam bắc); Hành trình lên Mường Trời; Mời Vua Trời, Vua Then (mợi Pô Phạ, Pô Then) về dự lễ; Mời vua Trời, vua Then vào dự lễ; Tiễn Vua Trời, Vua Then, trai thần (xúng báo xôông); Tiễn thày của Then; Quét hoa tàn. Bên cạnh các nghi lễ trang nghiêm, người tham gia còn được vui chơi như múa, hát và chơi các trò dân gian.

Lễ được tổ chức do thầy Then làm chủ lễ (Chảu Then). Lời cúng, lời hát trong nghi lễ của thầy Then hiện không lưu giữ bằng văn bản mà mà được lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác qua truyền khẩu. Xuyên suốt diễn trình lễ, qua các làn điệu Then cổ do thầy Then thể hiện, diễn tả hành trình của toàn bộ nghi lễ. Lời hát, lời cúng nghe sống động đạt tới đỉnh cao nghệ thuật làm rung động trái tim người nghe, cuốn hút, mê say mọi lứa tuổi. Lễ Kin pang then được tổ chức không những đáp ứng nhu cầu tín ngưỡng tâm linh cộng đồng mà còn đáp ứng nhu cầu thưởng thức văn hóa, nghệ thuật và sinh hoạt vui chơi giải trí, xây đắp nên khối đoàn kết cộng đồng, tạo bầu không khí vui tươi lành mạnh, nhắc nhở con người phải sống có đạo lý, gắn bó với anh em họ hàng bà con trong bản mường. Do đó, từ góc độ văn hóa lễ Kin pang then mang đậm giá trị nhân văn và có sức sống mãnh liệt trong cộng đồng người Thái ở Nậm Nhùn.

Xoè Thái tại Lai Châu

Múa trong nghi lễ Kin pang then: Giống như nhiều tín ngưỡng khác, trình diễn trong nghi lễ là cơ sở của những quan hệ giữa con người và các thần thánh của người Thái. Trong nghi lễ Kin pang then, một loạt các nghi trình mang tính biểu trưng như đồ thờ, đồ lễ, hát, múa... là những phần quan trọng để tạo nên nghi lễ Kin pang then.

Nghi lễ bắt đầu bằng việc thầy Then thực hành nghi lễ cúng bái, thỉnh cầu thần linh mường bản và mường Trời mở lễ hội Kin pang then: Thầy Then thực hành các nghi lễ như nhập hồn Then, Then trình nguyên nhân mở lễ Kin pang then và mong các thần linh phù hộ cho dân bản mường ấm no, hạnh phúc. Các hình thức này được thể hiện bằng lời hát cùng với cây tính tẩu. Ngay sau nghi thức mời của thầy Then, diễn xướng múa chầu (chầu pô) được diễn ra.

Thầy Then ngồi giáp bàn thờ vừa đàn vừa hát. Trước ban thờ lễ, tám người quỳ thành hai hàng đối diện nhau, trên hai tay là khăn dâng lên phía trước mặt. Họ múa đung đưa theo tiếng hát và đàn của thầy Then. Các động tác chuyển động của người múa như chầu, bái, lạy, đứng, ngồi... được cách điệu hóa, biểu hiện tính chất nghi lễ nghiêm trang. Múa chầu là điệu múa phổ biến và không thể thiếu trong nghi lễ Kin pang then, mang tính nghi lễ được biểu diễn trong những chương đoạn khi đem lễ vật vào chầu vua, chầu các tướng, chầu các quan... Ðể lên tới mường Trời, Then và các đoàn quân phải đi qua rất nhiều cửa. Sau đó, vượt qua một chặng đường khá dài và vất vả họ mới lên được mường Trời để mời các vị thần xuống dự. Trong điệu múa này, thầy Then không tham gia múa cùng mà chỉ ngồi hát và đàn như một “người dẫn đường” trong tâm thức.

Trong múa chầu có nhiều điệu như: điệu nả lăng (quay ra đằng trước, đằng sau), tủm xoong tơ (vung khăn hai lần), khoá hô (vung khăn qua đầu).... song về cơ bản các điệu múa này đều có những điệu thức tương tự nhau. Tên gọi khác là dựa vào đạo cụ, động tác... nhưng quan trọng nhất vẫn là múa sao thật nghiêm trang để chầu vua.

Sau khi mời được vua Trời xuống mường trần gian, thầy Then hát điệu mời các vua Trời, vua Then vào dự lễ. Các lời mời được diễn tả bằng các lời hát của thầy Then. Ðể tạ ơn vua Trời, vua Then về dự lễ, một điệu trống nổi lên, đội múa nghi lễ và con nuôi các nơi vào múa xung quanh cây Pang với các trình thức theo bài bản nhất định.

Điệu múa đàn của người Thái ở Lai Châu 
 

Ở điệu múa vòng này, đội múa nghi lễ cùng với các con nuôi của Then nắm tay nhau cùng múa vòng quanh cây Pang. Trong tiếng trống, chiêng tưng bừng, rộn ràng, các điệu xòe vòng, chào mừng các vua, quan, thần linh Mường Trời lần lượt về dự trong tiếng đàn, tiếng hát rộn ràng chào mừng của Then. Ðiệu múa và lời hát như hoà với nhau; tiết tấu ngày càng nhanh và rộn rã như phá tan không gian còn trang nghiêm như lúc đầu, chuyển sang không khí vui tươi, náo nhiệt hơn. Các điệu múa đó thể hiện những vị thần xuống dự lễ múa cùng các thiếu nữ trần gian, thậm chí bị các thiếu nữ hút hồn bởi điệu múa uyển chuyển.

Phần cuối của nghi lễ, Then trần gian thay mặt thầy của Then, các thần linh ban phúc lộc thọ, cầu mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, con người khỏe mạnh và cầu xin tăng thêm quyền phép để làm những việc thiện cứu giúp người trần gian. Ðội múa nghi lễ, con nuôi tung thóc gạo, đỗ lên cây Pang và ra khắp không gian xung quanh với mong ước bản mường bước sang  một năm mới vạn vật sẽ sinh sôi, nảy nở như những trận mưa hạt giống này. Trong thời khắc thiêng của đất trời, nhịp trống chiêng, điệu xòe hoa rộn ràng như chắp cánh cho lời ca thêm bay bổng và ước vọng về một cuộc sống ấm no, hạnh phúc, thịnh vượng ngày như càng đến gần hơn. Sau đó, toàn bộ đội múa, cùng các con nuôi xếp thành hai hàng dọc bên cây Pang (cây Pang ở trung tâm). Khăn được vắt lên cổ, mọi người đưa ra hai tay, múa thành hai hàng dọc, ngang xung quanh cây Pang. Lúc này mọi lo toan của cuộc sống hằng ngày dường như được tạm quên đi để mỗi cá nhân được sống trong trọn vẹn trong không khí của sự đoàn kết, sức mạnh và cùng hướng tới, hy vọng những điều tốt đẹp nhất sẽ đến với từng người, từng gia đình trong cộng đồng.

Xoè vòng quanh cây Pang trong lễ Kin pang then

Sau điệu múa này là các trò diễn mô tả cảnh lao động sản xuất, cày bừa ruộng nương, làm cỏ bỏ phân diễn ra sôi động quanh cây Pang. Những hạt gạo tung lên rơi rào rào xuống cây Pang và không gian lễ, lúc này mọi người cùng hô vang: “Mưa rào đổ cây, cây mục, nấm, mộc nhĩ mọc lên, chúng ta cùng đi hái nấm”. Ngay sau đó là trò “hái nấm” được diễn ra và thể hiện bằng hình thức vừa xoa vừa vặn tai nhau trong tiếng cười tưng bừng náo nhiệt và tiếng hò reo, sự cổ vũ của những người chứng kiến nghi lễ. Các điệu múa được trình diễn trong lễ Kin pang then mang tính nghi thức nhưng vô cùng vui tươi trong nhịp trống xòe rộn ràng thu hút sự hưởng ứng của cả cộng đồng với các điệu xòe vòng, xòe khăn (điệu tung đánh khăn, tra hạt, khăn lượn vòng). Ðiệu múa có thể kéo dài và kết thúc tùy thuộc vào sự dẫn dắt của Then.

Quá trình múa nghi lễ trong lễ Kin pang then dù không liên tục nhưng nhuần nhuyễn với những trình thức nhỏ, tế nhị, tinh tế. Không gian của lễ diễn ra trong nhà khá chật hẹp nên trong các điệu múa, mọi người chỉ chuyển động nửa thân trên, vung tay theo nhịp chân và nét mặt hân hoan. Múa chào mừng, múa tạ, múa tiễn các vua quan, thần linh mang tính chất nghi lễ; khi các nghi lễ đã kết thúc nhưng cuộc vui vẫn kéo dài, trẻ, già vẫn say trong điệu xòe. Bên cạnh những điệu múa nghi thức, trong lễ Kin pang then còn nhiều điệu múa tập thể giàu tính biểu cảm thể hiện tâm hồn, tình cảm, thẩm mỹ và hàm chứa giá trị biểu tượng. Nghệ thuật múa trong lễ Kin pang then phổ biến là múa xòe vòng, xòe khăn.

Hiện nay, việc bảo tồn và phát huy lễ hội này không chỉ góp phần gìn giữ văn hóa truyền thống của cộng đồng dân tộc Thái, mà còn tạo điều kiện thúc đẩy phát triển du lịch văn hóa, nâng cao đời sống tinh thần cho cộng đồng. Kin pang then hôm nay không chỉ là dịp để con cháu hướng về cội nguồn, mà còn là cầu nối quá khứ với hiện tại - nơi những giá trị văn hóa được viết tiếp, làm giàu thêm bản sắc dân tộc giữa lòng xã hội đang chuyển mình mạnh mẽ.

1. Họ là những người đã được thầy Then chữa cho khỏi bệnh.

2. Theo thầy Then Lâm Văn Điện ở Nậm Nhùn cho biết: Thời gian thường là 3 ngày nhưng có một số thầy Then có số lượng con nuôi lớn và con nuôi ở xa thì có thể tổ chức tới 5 ngày. Thời gian lễ Kin pang then kéo dài là để cho các con nuôi ở xa về làm lễ được đầy đủ.

CAO TRUNG VINH

Nguồn: Tạp chí VHNT số 623, tháng 10-2025