Bình Định có 3 huyện miền núi gồm An Lão, Vĩnh Thạnh, Vân Canh và một số huyện đồng bằng - trung du khác có người dân tộc thiểu số sinh sống. Toàn tỉnh hiện có 39 dân tộc thiểu số sống tập trung ở 6 huyện: An Lão, Vân Canh, Tây Sơn, Hoài Ân, Vĩnh Thạnh, Phù Cát. Trong đó có 3 dân tộc thiểu số chủ yếu gồm: Ba Na, Chăm, H’rê. Mỗi dân tộc đều có bản sắc văn hóa đặc trưng và luôn gìn giữ, phát huy giá trị truyền thống của đồng bào mình.

Nghề dệt thổ cẩm của người Bana Kriêm đã hình thành hàng trăm năm tại các buôn, làng miền núi của tỉnh Bình Định. Đến nay, người  Bana Kriêm vẫn lưu truyền và bảo tồn nghề dệt thổ cẩm gắn với phát triển du lịch địa phương. Trò chuyện với một số già làng về tình hình phát triển nghề dệt thổ cẩm thì họ đều xác định, từ khi có Đảng, Bác Hồ, nghề dệt thổ cẩm cũng như tấm vải, trang phục truyền thống của người Bana Kriêm mới được phát triển, phục vụ thiết thực cho đồng bào.

Thấy được tầm quan trọng của bộ thổ cẩm, năm 1955, gặp các cán bộ dân tộc thiểu số miền Nam ra miền Bắc, Bác Hồ từng đề nghị Chính phủ may những bộ áo đúng trang phục truyền thống của từng dân tộc để tặng cho các cán bộ. Ông Đinh Tôn là người Bana Kriêm vinh dự nhận món quà này. Hiện nay, tấm áo truyền thống của người Bana Kriêm do Bác Hồ tặng vẫn còn giữ tại Bảo tàng tỉnh Bình Định.

Là một “cái nôi” dệt thổ cẩm lâu đời của người Bana, các nghệ nhân làng Hà Văn Trên, xã Canh Thuận, huyện Vân Canh (tỉnh Bình Định) còn giữ những kỹ thuật dệt điêu luyện. Thế nhưng, làng thổ cẩm đang đối mặt với nhiều thách thức. Là một trong bảy làng có truyền thống dệt thổ cẩm ở xã Canh Thuận, kỹ thuật dệt ở làng Hà Văn Trên được “mẹ truyền con nối”. Bà Đinh Thị Lên là một trong những người có kinh nghiệm dệt lâu năm nhất ở làng cho biết: nghề dệt thổ cẩm truyền thống không rõ có từ bao giờ, ai là người đầu tiên biết dệt, chỉ biết rằng khi chúng tôi sinh ra thì đã có rồi, cứ thế truyền lại từ đời này sang đời khác và duy trì cho đến ngày nay.

Nhà nghiên cứu văn hóa dân gian Yang Danh quê ở Vân Canh cho biết thêm: Ngoài trang phục truyền thống chung còn có loại trang phục mang bản sắc riêng, chất liệu riêng, kiểu dáng và hoa văn riêng của từng dân tộc. Khi nhìn vào trang phục, ta có thể nhận biết là dân tộc nào.

Ngày trước, muốn có nguyên liệu dệt, người dân miền núi phải vào rừng kiếm bông về kéo sợi, dùng vỏ cây rừng để nhuộm nên vải chỉ có ba màu chính là đỏ, đen và trắng. Nếu muốn có các màu khác thì phải dùng các loại quả, củ, đồ lên lấy màu rồi nhuộm, sau đó mới dệt. Vì thế, để dệt được một bộ đồ rất kỳ công, có khi mất hơn tháng trời. Ngày nay, trên thị trường có nhiều loại màu nên công đoạn chuẩn bị nguyên liệu cũng đỡ vất vả hơn, ngoài ra sản phẩm làm ra bây giờ cũng có độ bền đẹp, sắc sảo hơn so với trước.

Các nghệ nhân người Bana Kriêm đều biết chế tác dụng cụ, công đoạn trong khung dệt thổ cẩm để dệt, thêu tạo ra sản phẩm vải vóc, trang phục truyền thống như chăn, váy, áo, khăn quấn đầu. Không chỉ người cao tuổi thích mặc trang phục truyền thống, mà hiện nay hơn 80% các cháu học sinh ở các trường bán trú, trường phổ thông dân tộc nội trú huyện, tỉnh đều có bộ trang phục truyền thống, thường mặc vào dịp chào cờ thứ Hai hằng tuần, các ngày lễ, hội do nhà trường tổ chức.

Các nghệ nhân ở làng Hà Văn Trên (huyện Vân Canh) có thể dệt nhiều loại thổ cẩm chất liệu từ len, lanh và sợi tự nhiên khác. Họa tiết trên các bộ quần áo thổ cẩm ở đây rất đẹp, thể hiện sự đa dạng với các màu sắc phong phú. Còn chất liệu và họa tiết trên váy thổ cẩm cũng thể hiện sự tinh tế và sáng tạo của người thợ dệt. Với các loại khăn thổ cẩm thì được dùng để quấn cổ, đội đầu và làm phụ kiện thời trang nên có các họa tiết đẹp mắt và rất riêng.

Biết dệt từ khi mới 15 tuổi, chị Đinh Thị Kem cho biết, từ nhỏ chị đã thấy các bà, các chị dệt rồi nên rất thích học. Tuy nhiên, học dệt thổ cẩm không dễ, nếu không tập trung học thì rất khó để hoàn thiện, bởi ngoài việc phải ngồi một thời gian khá dài thì đôi mắt phải tập trung vào từng đường thêu, từng thoi dệt. Đến nay, chị đã có gần 30 năm làm bạn với khung cửi, đôi tay đã trở nên nhuần nhuyễn, thành thạo với nghề.

Dẫu vậy, giờ đây khi không còn nhiều người trẻ thích học dệt thủ công nữa, chị luôn trăn trở trong việc truyền nghề. “Liệu sau này còn ai muốn làm nghề dệt thổ cẩm nữa không khi mà các loại quần áo có trên thị trường đều rất nhiều và đẹp. Vì thế, không còn nhiều người thích học cái nghề vừa vất vả mà thu nhập lại bấp bênh”. Hiện nay, nghề dệt thổ cẩm cũng như trang phục truyền thống của cộng đồng người Bana Kriêm đang dần mai một. Thời mở cửa hội nhập, nhiều loại sản phẩm vải vóc, quần áo đẹp và bền của trong và ngoài nước được vận chuyển từ miền xuôi lên miền núi để giao thương với đồng bào, nên phần lớn nam, nữ thanh niên xa dần với bộ trang phục truyền thống dân tộc.

Nghệ nhân Đinh Thị Hiền bày tỏ: Ngày trước, mỗi dịp tổ chức lễ hội làng, dù lớn hay nhỏ tất cả mọi người già trẻ gái trai đều mặc trang phục truyền thống, trông cả làng như một rừng hoa đủ sắc màu sặc sỡ. Thế nhưng, hình ảnh rừng hoa đủ màu sặc sỡ đó không còn thấy nữa ở các làng. Song gần đây, một số làng xây dựng được ngôi nhà đa năng, vừa là nơi để dệt thổ cẩm, vừa là nơi để trao đổi, trình bày và mua bán những sản phẩm của nghề dệt thổ cẩm. Có nơi thành lập được câu lạc bộ dệt thổ cẩm, tuy vậy cũng rất ít hiệu quả, vì người tham gia dệt thổ cẩm không nhiều, chưa kể mặt hàng làm ra rất ít khách hàng chào hỏi.

Để giải quyết những khó khăn và thách thức, cần có sự hợp tác chặt chẽ giữa chính quyền địa phương, cộng đồng và các tổ chức liên quan để tìm ra được hướng đi cho bà con dân tộc thiểu số trong việc phát triển và bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống. Một trong những cách làm ở xã Canh Thuận (Vân Canh) nhằm đáp ứng nhu cầu thị trường là sản phẩm thổ cẩm của người Bana nơi đây đã “cách tân” nhưng vẫn giữ được nét văn hóa truyền thống đặc trưng của quê hương. 

Các sản phẩm dệt thổ cẩm bao gồm váy, quần áo, khăn địu em bé và nhiều mặt hàng khác đã được thiết kế một cách khéo léo để đáp ứng nhu cầu thị hiếu của nhiều người. Tuy nhiên, theo các nghệ nhân thì cái khó hiện nay vẫn là đầu ra trên thị trường và nguồn vốn hỗ trợ hoạt động sản xuất.

Chị Đinh Thị Hà, Tổ trưởng tổ dệt thổ cẩm của làng Hà Văn Trên chia sẻ: làng nghề đang phải gặp khó khăn về nguồn vốn để duy trì sản xuất. Làng chưa có sự đầu tư về cơ sở sản xuất, nhà trưng bày sản phẩm. Tất cả nghệ nhân làm nghề dệt thổ cẩm ở Canh Thuận đều mong muốn được hỗ trợ nhiều hơn từ chính quyền và cộng đồng để phát triển nghề của mình.

Nhiều người cho rằng, để nghề dệt thổ cẩm không bị mai một thì cần phải đổi mới, sáng tạo và nâng cao chất lượng sản phẩm. Tuy nhiên, việc tìm thị trường gặp khó khăn, cộng thêm việc sản xuất thủ công nên sản phẩm của làng nghề truyền thống chưa được phổ biến rộng rãi. Để phục dựng, bảo tồn các nghề truyền thống của đồng bào dân tộc thiểu số, từ năm 2023 - 2024, Sở VHTT Bình Định đã tổ chức lớp các tập huấn bồi dưỡng chuyên môn, nghiệp vụ, truyền dạy văn hóa phi vật thể cho các học viên là công chức văn hóa xã, trưởng thôn, già làng, người có uy tín ở địa phương.

Tại lớp tập huấn, các học viên được truyền đạt về công tác bảo tồn, phát triển bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch; công tác quản lý nhà nước về văn hóa các đồng bào dân tộc thiểu số; thực trạng nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào dân tộc Bana Kriêm trên địa bàn huyện Vân Canh và Vĩnh Thạnh; giới thiệu quy trình dệt thổ cẩm và tầm quan trọng của công tác bảo tồn, phát huy giá trị nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào dân tộc Bana Kriêm gắn với phát triển du lịch, nâng cao đời sống cho bà con; truyền dạy nghề dệt thổ cẩm truyền thống của người Bana Kriêm tại Nhà văn hóa thôn Hà Ri, xã Vĩnh Hiệp, huyện Vĩnh Thạnh.

Việc giới thiệu quy trình dệt thổ cẩm và tầm quan trọng của công tác bảo tồn, phát huy giá trị nghề dệt thổ cẩm truyền thống của đồng bào dân tộc Bana Kriêm gắn với phát triển du lịch là một trong những hoạt động nhằm thực hiện Quyết định số 3899, ngày 23/11/2022 của UBND tỉnh Bình Định ban hành Kế hoạch triển khai Dự án 6 “Bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống tốt đẹp của các đồng bào dân tộc thiểu số gắn với phát triển du lịch” thuộc Chương trình mục tiêu quốc gia phát triển kinh tế - xã hội vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi giai đoạn 2021 – 2030.

Bài và ảnh: SÔNG CÔN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 600, tháng 3-2025