Ở Việt Nam, bối cảnh mới đã và đang đặt ra nhiều khó khăn, thách thức đối với việc xây dựng môi trường văn hóa (MTVH) lành mạnh ở cả cấp độ vĩ mô và vi mô: MTVH gia đình, nhà trường, nông thôn, thành thị, nơi công cộng… và đặc biệt là ở các công sở thuộc nhiều cấp độ thẩm quyền, ngành nghề, lĩnh vực khác nhau. Do vậy, từ nhiều năm nay, vấn đề xây dựng MTVH, trong đó có nội dung xây dựng MTVH công sở thường xuyên được Đảng và Nhà nước đặt ra như một trong những nhiệm vụ trọng tâm của quá trình xây dựng và phát triển nền văn hóa, con người Việt Nam.

Xây dựng MTVH trên bình diện từ khái quát đến cụ thể ở từng lĩnh vực, từng cấp độ, từng không gian… trong đó có các cơ quan, đơn vị đã bước đầu định hướng trong văn kiện Đại hội VIII của Đảng năm 1996. Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc cũng đề ra 10 nhiệm vụ cụ thể trong phương hướng, nhiệm vụ xây dựng và phát triển văn hóa Việt Nam, trong đó xếp nhiệm vụ xây dựng MTVH ở vị trí thứ hai sau nhiệm vụ xây dựng con người. Đặc biệt, Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước đã xác định xây dựng MTVH lành mạnh là một trong 6 nhiệm vụ trọng tâm của định hướng xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam. MTVH công sở đang ngày càng thể hiện và khẳng định vai trò của nó trước những yêu cầu phát triển đất nước trong tình hình mới. Theo đó, việc triển khai những nghiên cứu lý luận/ nhận thức và thực tiễn là rất cần thiết; trong đó, xác định các thành tố cấu trúc của MTVH công sở chính là một trong những công việc cần làm trước trong nghiên cứu xây dựng MTVH công sở, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước hiện nay.

1. Khái niệm

MTVH công sở

Trong quan điểm về văn hóa của Đảng, MTVH/ xây dựng MTVH là những nội dung được chính thức đề cập trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 5 khóa VIII và tiếp tục được nhấn mạnh, bổ sung, làm rõ trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Tuy nhiên, về nội hàm khái niệm MTVH công sở, cho đến nay vẫn chưa được quan tâm bàn thảo, đề xuất một cách đầy đủ và hệ thống. Nếu nhìn nhận công sở là một trong rất nhiều đơn vị cơ sở trong nhiệm vụ xây dựng MTVH lành mạnh theo tinh thần của Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa XI, thì MTVH công sở chính là “tiểu MTVH” hợp thành toàn bộ MTVH mang ý nghĩa khái quát ở tầm vĩ mô mà chúng ta đang hướng đến xây dựng. Do vậy, khi xem xét nội hàm của khái niệm MTVH công sở sẽ không thể tách rời nó khỏi nền tảng MTVH nói chung.

Như bất cứ “tiểu MTVH” nào, MTVH công sở ngoài những đặc điểm chung của MTVH còn mang những sắc thái, đặc trưng riêng tạo nên sự khác biệt với các dạng MTVH khác. Có thể dễ dàng nhận thấy, chủ thể sáng tạo nên MTVH công sở chính là những con người làm việc trong công sở, những cơ quan, đơn vị... cụ thể. Họ là nhân tố quyết định tới việc hình thành và phát triển MTVH công sở thông qua đời sống sinh hoạt, học tập, rèn luyện, công tác của từng cá nhân với các quan hệ văn hóa có tác động qua lại với nhau trong công sở. MTVH công sở được cấu thành bởi các thành tố/ điều kiện văn hóa (vật chất và tinh thần) bao quanh con người và các hoạt động văn hóa của con người trong mỗi đơn vị cụ thể. Theo đó, trong phạm vi bài viết này, MTVH công sở được hiểu là tổng thể các thành tố văn hóa vật chất và tinh thần tồn tại tương đối ổn định trong một cơ quan, đơn vị cụ thể có ảnh hưởng, tác động tới các quan hệ văn hóa và các hoạt động văn hóa của con người.

Xây dựng MTVH công sở

Cùng với khái niệm MTVH công sở, nội hàm của khái niệm xây dựng MTVH công sở cho đến thời điểm này cũng chưa được quan tâm làm rõ. Nếu nhìn nhận MTVH công sở như là “tiểu MTVH” trong phạm trù MTVH nói chung, thì xây dựng MTVH công sở chính là việc xây dựng MTVH ở đơn vị cơ sở cụ thể trong nhiệm vụ lớn xây dựng MTVH nhằm xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam.

Xây dựng MTVH trong công sở chính là việc thiết lập/ tạo dựng nên những điều kiện văn hóa vật chất và tinh thần để mỗi cá nhân trong đó có thể tồn tại, giao tiếp, lao động, sáng tạo và phát triển toàn diện. Xây dựng MTVH công sở là tạo dựng nền tảng cho sự hình thành nhân cách văn hóa của mỗi cá nhân - được coi là yếu tố cốt lõi của MTVH công sở. Một MTVH công sở lành mạnh sẽ giảm bớt được nguy cơ xung đột và tăng tính ổn định trong từng đơn vị, góp phần khơi dậy, thúc đẩy năng lực sáng tạo và trách nhiệm ở mỗi cán bộ công chức, viên chức và người lao động. Đó chính là cơ sở để tạo nên những giá trị/ hiệu quả công việc và những hiệu ứng xã hội tích cực có tác dụng thúc đẩy sự phát triển của mỗi cơ quan, đơn vị trong bối cảnh hiện nay. MTVH công sở trong tư cách là sản phẩm hoạt động của con người, đồng thời được coi là thước đo thể hiện trình độ giao tiếp và ứng xử, lao động và sáng tạo của mỗi cơ quan, đơn vị. Với cách tiếp cận trên, có thể hiểu xây dựng MTVH công sở là việc thiết lập nên tổng thể các điều kiện vật chất và tinh thần trong một cơ quan, đơn vị cụ thể nhằm đảm bảo cho các quan hệ văn hóa và các hoạt động văn hóa của con người.

2. Cấu trúc của MTVH công sở

MTVH có thể xem như tổng thể sống động các yếu tố văn hóa vật thể và phi vật thể bao quanh con người trong một không gian và thời gian xác định. Trong mối quan hệ tương tác với con người, các yếu tố này tác động qua lại lẫn nhau nhằm giúp cho con người phát triển, phát huy được vai trò của mình trong tư cách vừa là sản phẩm, vừa là chủ thể của văn hóa. Theo đó, MTVH được nhận thức là một thành tố cấu thành nên văn hóa và sự phát triển văn hóa, là tổng hòa của phương diện thực tiễn sáng tạo văn hóa (diễn ra các quan hệ văn hóa, các hoạt động sáng tạo, hưởng thụ văn hóa của con người) và hệ giá trị văn hóa. Như vậy, xét trên phương diện tổng thể, cấu trúc của MTVH có thể được xác định gồm 4 thành tố cơ bản: cảnh quan văn hóa, giá trị văn hóa, hoạt động văn hóa, sản phẩm văn hóa. Từ khung cấu trúc này, có thể nghiên cứu vận dụng để cụ thể hóa các thành tố cấu trúc của MTVH công sở như sau:

Cảnh quan văn hóa công sở

Cảnh quan văn hóa hay không gian văn hóa công sở chính là môi trường vật chất với những biểu hiện hữu hình bao bọc xung quanh con người, đảm bảo cho các hoạt động diễn ra trong công sở. Hệ thống này càng đầy đủ, đồng bộ càng tạo điều kiện để xây dựng MTVH công sở lành mạnh, văn minh tại mỗi cơ quan, đơn vị. Bao gồm:

Môi trường cảnh quan: cây xanh; các hạng mục công trình phụ trợ, tô điểm gia tăng giá trị thẩm mỹ cho môi trường cảnh quan như hồ nước, phù điêu, tranh, tượng...; hệ thống bao chứa rác thải; quy hoạch các hạng mục kiến trúc trong công sở...

Hệ thống trụ sở làm việc và trang thiết bị: hệ thống biển hiệu bên ngoài (tên cơ quan) và bên trong công sở (biển tên các phòng làm việc, biển tên chức danh của cán bộ); quốc kỳ, quốc huy, cờ Đảng…; hệ thống bảng hiệu chỉ dẫn lối đi, sơ đồ đến từng khu vực trong khuôn viên công sở; hệ thống các phòng làm việc, phòng chức năng và những trang thiết bị phục vụ cho hoạt động chuyên môn và nhiều hoạt động khác trong công sở...

Các giá trị văn hóa trong công sở

Giá trị nguồn nhân lực: đội ngũ cán bộ - những người làm việc trong môi trường công sở được coi là “linh hồn của sự nghiệp công vụ”. Một cơ quan, đơn vị có nguồn nhân lực chất lượng tốt sẽ có nhiều lợi thế trong việc xây dựng MTVH công sở lành mạnh. Hơn nữa, phông văn hóa của mỗi cá nhân cũng phần nào được tạo nên bởi trình độ văn hóa và được biểu hiện ra bên ngoài thông qua lối sống, ứng xử của họ ở công sở.

Các nghi thức/ nghi lễ: các giá trị này được biểu hiện thông qua một số hoạt động văn hóa có ý nghĩa tạo ra bầu không khí thân thiện, sự gắn kết giữa các thành viên và một số giá trị tinh thần trong công sở, bao gồm: nghi thức chào cờ đầu tuần, họp mặt tất niên, chúc Tết đầu năm mới, chia tay cán bộ nghỉ hưu…

Các khuôn mẫu ứng xử: giá trị này được thể hiện thông qua các quan hệ ứng xử trong công sở, bao gồm:

Quan hệ ứng xử giữa con người với môi trường tự nhiên: phản ánh toàn bộ quá trình bảo vệ và làm đẹp cho môi trường sống của con người trong công sở, nó có thể diễn ra theo hai chiều hướng: tích cực nếu con người có ý thức chăm lo, giữ gìn; hoặc tiêu cực nếu không có ý thức chăm lo, bảo vệ môi trường, thậm chí có hành động phá hoại, hủy hoại môi trường.

Quan hệ ứng xử giữa con người với con người/ xã hội: là quan hệ văn hóa ứng xử của đội ngũ cán bộ trong công sở, bao gồm quan hệ ứng xử giữa các thành viên trong công sở (quan hệ ứng xử giữa cấp trên với cấp dưới và ngược lại; quan hệ ứng xử giữa các cá nhân trong công việc và trong các mối quan hệ ngoài công việc); quan hệ ứng xử với đối tác bên ngoài.

Quan hệ ứng xử của con người với chính mình: là quá trình tự soi xét lại chính mình để hoàn thiện bản thân, thông qua việc học tập, tu dưỡng, rèn luyện về năng lực/ trình độ chuyên môn, tri thức, đạo đức, lối sống của mỗi cá nhân.

Các giá trị chuẩn mực đạo đức nghề nghiệp, lối sống: được biểu hiện thông qua chuỗi hoạt động chuyên môn và hoạt động văn hóa diễn ra hằng ngày của mỗi cá nhân trong môi trường công sở, bao gồm: văn hóa ăn mặc; thái độ, tác phong làm việc; các giá trị dân chủ, bình đẳng, cạnh tranh lành mạnh; giá trị cộng hưởng giữa văn hóa chung của tổ chức và văn hóa của các cá nhân.

Các dạng thức tồn tại của thiết chế văn hóa trong công sở: là giá trị văn hóa cần được quan tâm đầu tư vận hành hoặc thiết lập ở các công sở hiện nay, bởi nó là thành tố quan trọng góp phần tạo nên một MTVH công sở lành mạnh đảm bảo cho sự phát triển toàn diện của đời sống văn hóa trong công sở. Các dạng thức tồn tại của thiết chế văn hóa trong công sở bao gồm: thư viện/ phòng đọc, phòng truyền thống, nhà/ khu thể thao… phục vụ cho các nhu cầu sinh hoạt văn hóa trong công sở.

Giá trị uy tín của cơ quan/ đơn vị: xác lập và khẳng định uy tín của cơ quan, đơn vị là giá trị chung mà tất cả thành viên trong công sở đều cùng hướng đến và nỗ lực để đạt được. Thông qua hoạt động chuyên môn, nghiệp vụ mỗi cơ quan, đơn vị có thể xác lập được uy tín của mình trong lĩnh vực hoạt động chuyên ngành với các đơn vị khác, với xã hội và thậm chí vươn đến tầm khu vực và quốc tế.

Các hoạt động văn hóa trong công sở

Các hoạt động sáng tạo văn hóa: trong môi trường công sở, tùy theo các mối quan hệ ứng xử cụ thể, con người được tự do sáng tạo các sản phẩm văn hóa và dịch vụ văn hóa, nếu môi trường ấy đảm bảo được các điều kiện cho sự tự do sáng tạo. Các điều kiện bao gồm:

Cơ chế, chính sách: là một trong những nhân tố quan trọng đối với sự thành công của hoạt động xây dựng MTVH công sở nói riêng và mọi hoạt động của đơn vị nói chung, trong đó sẽ có hay không những điều khoản cụ thể khuyến khích các hoạt động sáng tạo văn hóa của các cá nhân trong đơn vị.

Các nguồn lực khác đảm bảo cho hoạt động sáng tạo: tài chính, cơ sở vật chất, trang thiết bị...

Các hoạt động thụ hưởng văn hóa: đồng thời với các hoạt động sáng tạo, con người cũng có quyền được thụ hưởng một cách bình đẳng các giá trị văn hóa trong môi trường công sở dưới các dạng thức văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần nếu môi trường ấy đảm bảo được các điều kiện cho các hoạt động thụ hưởng văn hóa, các điều kiện bao gồm: cơ chế, chính sách tạo điều kiện, hỗ trợ các hoạt động thụ hưởng văn hóa của các cá nhân trong công sở; các nguồn lực khác đảm bảo cho hoạt động thụ hưởng: tài chính, cơ sở vật chất, trang thiết bị (đặc biệt là các dạng thức tồn tại của thiết chế văn hóa trong công sở)...

Các hoạt động đoàn thể trong công sở: là hoạt động văn hóa của cá nhân ở các tổ chức, đoàn thể trong công sở như: tổ chức Đảng, Đoàn Thanh niên, Công đoàn, các hội/ nhóm/ câu lạc bộ sinh hoạt chuyên môn và giải trí trong công sở.

Các sản phẩm văn hóa trong công sở

Tùy thuộc vào tính đặc thù của mỗi công sở sẽ có các sản phẩm văn hóa khác nhau, bên cạnh đó, sản phẩm văn hóa có thể tồn tại dưới các dạng thức vật thể hay phi vật thể. Điều này cho thấy sự phong phú, đa dạng của các sản phẩm văn hóa trong công sở, bao gồm: các sản phẩm/ giá trị khoa học; giá trị/lợi ích về kinh tế, văn hóa, xã hội đem lại từ các chương trình/ đề án an sinh xã hội vì cộng đồng; các chính sách, chiến lược…; các ý tưởng, phát minh, sáng kiến; các chương trình, phong trào văn hóa; con người văn hóa (có tri thức và nhân cách văn hóa); các sản phẩm khác…

Nhìn chung, ở các mô hình văn hóa công sở, về cơ bản, MTVH công sở có cấu trúc bao gồm các thành tố cụ thể nêu trên, tuy nhiên trong một số trường hợp cá biệt, mang tính đặc thù, MTVH công sở có thể được bổ sung thêm một vài thành tố nhất định, chẳng hạn như “di sản văn hóa trong công sở” ở những công sở hàm chứa các di sản văn hóa phi vật thể và di sản văn hóa vật thể ngay trong khuôn viên/ không gian cảnh quan công sở: tòa nhà công sở, các di vật có giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học… được gìn giữ qua các thời kỳ tồn tại và phát triển của cơ quan, đơn vị. Như vậy, trong xây dựng MTVH công sở ở cả góc độ nghiên cứu lý luận lẫn triển khai thực tiễn cần chú ý đến tính đặc thù của từng mô hình công sở khi xác định các thành tố cấu trúc của MTVH công sở.

3. Thay lời kết

MTVH công sở được cấu thành bởi các thành tố/ điều kiện văn hóa (vật chất và tinh thần) bao quanh con người và các hoạt động văn hóa của con người trong mỗi đơn vị cụ thể. Do vậy, trong xây dựng MTVH công sở cần xuất phát từ thực tiễn của đất nước nói chung và của mỗi cơ quan, đơn vị nói riêng. Trên thực tế, MTVH công sở ở các cơ quan, đơn vị khác nhau sẽ có đặc điểm, tính chất riêng biệt vốn được quy định, tác động/ ảnh hưởng bởi các yếu tố như: địa bàn; loại hình công sở; ngành/ lĩnh vực hoạt động; con người - chủ thể sáng tạo nên MTVH công sở... Theo đó, tùy vào từng trường hợp với cấu trúc hàm chứa các thành tố cụ thể sẽ xây dựng, lựa chọn và áp dụng các chuẩn mực, tiêu chí phù hợp với đặc trưng của cơ quan, đơn vị thay vì lấy mô hình MTVH của công sở này áp đặt sang công sở khác. Điều này đồng nghĩa sẽ không thể có một mô hình “MTVH công sở” đồng nhất, giống nhau cho mọi loại hình công sở. Như vậy, sự tồn tại và vận hành của các thành tố cấu trúc MTVH công sở gắn với tính đặc thù của mỗi cơ quan, đơn vị trong một bối cảnh/ hoàn cảnh lịch sử cụ thể cần được xét đến khi triển khai xây dựng MTVH công sở, nhất là việc xây dựng các chuẩn mực, tiêu chí, định hướng giá trị cũng như ban hành các chính sách có liên quan đến xây dựng MTVH công sở ở Việt Nam hiện nay.

Có thể nói, với vai trò là “tiểu MTVH” trong tổng thể MTVH lành mạnh ở tầm vĩ mô, MTVH công sở nhìn từ góc độ các thành tố cấu trúc cấu thành và việc xây dựng nó tất yếu là một quá trình phức tạp, công phu không chỉ dừng lại trên bề nổi với các giá trị ngoại hiện, mà quan trọng hơn là phải xây dựng được những giá trị văn hóa, giá trị nhân văn ngầm định trong chiều sâu của MTVH công sở, để chúng có thể phát huy những ảnh hưởng, tác động tích cực đối với sự hình thành, phát triển và hoàn thiện nhân cách con người, góp phần triển khai thực hiện thành công Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.

_____________

Tài liệu tham khảo

1. A.I. Aknondov (chủ biên), Cơ sở lý luận văn hóa Mác - Lênin, Nxb Văn hóa, Hà Nội, 1981.

2. Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Nghị quyết Hội nghị lần thứ năm Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, Hà Nội, 1998.

3. Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Nghị quyết Hội nghị lần thứ chín Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, Hà Nội, 2014.

4. Hoàng Đình Chiểu, Xây dựng môi trường văn hóa cơ sở theo định hướng của Đảng, Tạp chí Lý luận chính trị, 2011, tr.47-51.

5. Nguyễn Trọng Chuẩn, Xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh để có con người đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững, Tạp chí Cộng sản, 2014.

6. Nguyễn Đăng Dung, Văn hóa công sở Hà Nội - Thực trạng và giải pháp, Đề tài khoa học cấp thành phố, Hà Nội, 2008.

7. Lê Quý Đức, Góp bàn về khái niệm đời sống văn hóa và môi trường văn hóa, trong Những vấn đề lý luận và thực tiễn về đời sống văn hóa và môi trường văn hóa, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2015.

8. Nguyễn Hồng Hà, Môi trường văn hóa với việc xây dựng lối sống và con người Việt Nam, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2005.

9. Đỗ Huy, Xây dựng môi trường văn hóa ở nước ta hiện nay từ góc nhìn giá trị học, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2001.

10. Từ Thị Loan, Đời sống văn hóa, môi trường văn hóa - một số vấn đề lý luận và nhận thức, trong Những vấn đề lý luận và thực tiễn về đời sống văn hóa, môi trường văn hóa, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 2015.

11. Mai Hải Oanh, Bàn về môi trường văn hóa, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 334, 4-2012, tr.7-11.

12. Georges Olivier, Sinh thái nhân văn, Nxb Thế giới, Hà Nội, 1992.

13. Văn Đức Thanh, Về xây dựng môi trường văn hóa cơ sở (tái bản), Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2004.

TS NGUYỄN THỊ LAN HƯƠNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 503, tháng 7-2022