Trên thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng, có nhiều bảo tàng trưng bày, giới thiệu về các thủ công truyền thống và làng nghề. Đây là hình thức góp phần bảo tồn một loại hình di sản văn hóa của nhân loại, đồng thời gián tiếp hỗ trợ các làng nghề trong việc quảng bá đến khách du lịch khi tham quan tại bảo tàng. Bài viết này đề cập đến những vấn đề về nghề thủ công truyền thống và làng nghề - một di sản văn hóa phi vật thể qua góc nhìn bảo tàng.

1. Nghề thủ công truyền thống và làng nghề

Nghề thủ công truyền thống là nghề sản xuất hoàn toàn hay một phần bằng chân tay những vật dụng trang trí, tiêu dùng, đòi hỏi các kỹ năng tay chân và nghệ thuật, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, áp dụng trong sản xuất hàng hóa quy mô nhỏ. Nghề thủ công thường được chia thành các lĩnh vực: văn hóa tinh thần; sản xuất, chế biến hàng tiêu dùng; chế biến lương thực thực phẩm…

“Trong tiến trình lịch sử Việt Nam, nghề thủ công hình thành ngay từ trong lòng xã hội nguyên thủy, không đợi đến sự xuất hiện của làng. Tuy nhiên, phải đợi cho đến khi cơ cấu làng Việt ra đời và ổn định thì làng nghề mới trở thành một bộ phận quan trọng cấu thành lịch sử kinh tế văn hóa Việt Nam. Làng nghề là một trong những nét đặc sắc của quá trình phát triển tiền tư bản phương Đông ở Việt Nam” (1).

Làng nghề là một thực thể vật chất và tinh thần được tồn tại cố định về mặt địa lý, ổn định về nghề nghiệp hay một nhóm các nghề có mối liên hệ mật thiết với nhau để làm ra một sản phẩm, có bề dày lịch sử và được tồn tại lưu truyền trong dân gian. Khái niệm về làng nghề theo cách nhìn văn hóa bao gồm các nội dung: là một địa danh gắn với một cộng đồng dân cư có một nghề truyền thống lâu đời, được lưu truyền và có sức lan toả mạnh mẽ; ổn định về một nghề hay một số nghề có quan hệ mật thiết với nhau trong quá trình sản xuất ra một loại sản phẩm; có một đội ngũ nghệ nhân và thợ có tay nghề cao, có bí quyết nghề nghiệp được lưu truyền lại cho con cháu hoặc các thế hệ sau; sản phẩm vừa có ý nghĩa kinh tế để nuôi sống một bộ phận dân cư và quan trọng hơn là nó mang những giá trị vật thể và phi vật thể phản ánh được lịch sử, văn hóa và xã hội liên quan tới chính họ (2).

Nghề thủ công và làng nghề có giá trị kinh tế vì đây là “một trong những ngành kinh tế, có hàng hóa, có tham gia thị trường, có lợi nhuận… Nghề thủ công truyền thống còn là lực lượng chủ yếu của thành phần kinh tế hộ gia đình. Nghề và làng nghề thủ công thực sự góp phần vào việc phát triển kinh tế” (3).

Về giá trị xã hội, nghề thủ công có vai trò góp phần ổn định cơ sở xã hội bằng việc tạo việc làm, giáo dục tinh thần lao động, ý thức trách nhiệm, quý trọng thời gian, bình đẳng giới, thể hiện qua việc phân công lao động và vai trò của phụ nữ đối với các nghề truyền thống cũng như phát huy năng lực và tạo việc làm đối với nhiều phụ nữ…

Giá trị văn hóa tinh thần là giá trị nổi trội nhất của nghề thủ công và làng nghề. Đây là một thành tố cơ bản, bộ phận hữu cơ của văn hóa và đời sống dân gian, tạo những dấu ấn và sự phong phú của văn hóa dân tộc. Các nghề thủ công và làng nghề phản ánh bản sắc của từng địa phương, khu vực, là tinh hoa được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác. Các sản phẩm thủ công truyền thống không chỉ là hàng hóa thuần túy kinh tế mà còn mang tính sáng tạo và nghệ thuật, phản ánh phong tục, tập quán, tín ngưỡng của các cộng đồng. Bên cạnh đó, các nghề truyền thống và làng nghề còn là bối cảnh của nhiều tác phẩm văn học dân gian.

Từ những giá trị như vậy, nghề thủ công truyền thống và làng nghề được chú trọng nghiên cứu, bảo tồn và phát huy. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay cho thấy, nhiều nghề thủ công truyền thống và các làng nghề đang dần bị mai một, bí quyết nghề nghiệp bị thất truyền. Xu hướng thương mại hóa cũng ảnh hưởng không ít đến các làng nghề. Trong bối cảnh như vậy, bảo tàng có thể góp phần không nhỏ trong việc giới thiệu, diễn giải và bảo tồn hình thức di sản văn hóa phi vật thể này.

2. Bảo tàng - không gian đặc biệt đối với các nghề thủ công truyền thống

Nghề thủ công truyền thống là đề tài phổ biến ở các bảo tàng khảo cứu địa phương hoặc thuộc loại hình lịch sử xã hội. Trên thế giới, có thể kể đến một số bảo tàng về nghề thủ công nổi tiếng, như Bảo tàng nghề thủ công đương đại, Bảo tàng KMAC, Bảo tàng nghệ thuật thủ công Philadelphia (Hoa Kỳ), Canada có Bảo tàng và Thư viện nghề thủ công Manitoba (Canada), Nhật Bản có Bảo tàng các nghề thủ công dân gian, Bảo tàng quốc gia nghệ thuật hiện đại, Hàn Quốc có bảo tàng dân gian, Ấn Độ có Bảo tàng nghề thủ công (Ấn Độ)… Ở Việt Nam, các nghề thủ công truyền thống được giới thiệu trong trưng bày và các chương trình trình diễn ở Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam, Bảo tàng Văn hóa các Dân tộc Việt Nam và các bảo tàng địa phương, như Bảo tàng Sơn La, Bảo tàng Bắc Giang, Bảo tàng Kon Tum, Bảo tàng TP.HCM, Bảo tàng Cần Thơ, Bảo tàng Sóc Trăng…

Thông qua lăng kính bảo tàng, các câu chuyện về nghề thủ công truyền thống và làng nghề dễ dàng được diễn giải, minh họa. Nói cách khác, bảo tàng là nơi giới thiệu các giá trị kinh tế, xã hội, văn hóa tinh thần của nghề thủ công truyền thống và làng nghề. Đặc biệt, ở góc độ di sản văn hóa phi vật thể, vấn đề bảo tồn và phát huy giá trị di sản này càng được nhìn nhận rõ rệt qua các hoạt động của bảo tàng. Đặc điểm quan trọng nhất của di sản văn hóa phi vật thể là tính hỗn nguyên trong quá trình hình thành, tính cộng sinh trong hiện thực và mối quan hệ không thể tách rời với đời sống (4). Bảo tàng chính là không gian để các nghề thủ công thể hiện rõ những đặc điểm quan trọng này.

Thứ nhất, trên cơ sở tư liệu hóa, sưu tầm hiện vật và cứ liệu, bảo tàng là nơi trưng bày, trình diễn, minh họa cho tính hỗn nguyên của nghề thủ công. Một ví dụ trưng bày về nghề dệt truyền thống của các dân tộc: qua các hiện vật hình ảnh, bài viết, video,… khách tham quan có thể thấy sự đa dạng và so sánh những khác biệt về chất liệu, trang trí hoa văn của các sản phẩm dệt. Sự khác biệt này thể hiện bản sắc cũng như những yếu tố địa lý tự nhiên, môi trường, tư duy thẩm mỹ của từng tộc người. Tuy nhiên, bên cạnh những đặc thù, nghề dệt của các dân tộc đều có sự tương đồng về quy trình và những kỹ thuật cơ bản. Nói cách khác, tính hỗn nguyên ở đây chính là sự đa dạng nhưng vẫn tuân theo những quy luật và nguyên tắc kỹ thuật chung của phương thức chế tạo ra đồ dệt.

Thứ hai, là tính cộng sinh trong hiện thực thể hiện ở các nghề thủ công truyền thống. Bên cạnh việc kế thừa những đặc trưng truyền thống vốn có, tùy thuộc vào các bối cảnh và điều kiện khác nhau, các nghề thủ công luôn tiếp thu những yếu tố văn hóa ngoại lai hoặc kết hợp với công nghệ để phù hợp nhu cầu thực tế. Chẳng hạn, hiện nay nghề sản xuất gốm ở nhiều nơi đã có nhiều cải tiến kỹ thuật trên nền tảng truyền thống, ứng dụng trong việc xử lý nguyên liệu, sử dụng lò ga và một số hình thức nung gốm hiện đại. Đối với nghề dệt, khung cửi liên tục được cải tiến, từ những con thoi và chân dận đơn sơ cho đến dệt máy. Với công nghệ hiện đại, sản phẩm dệt phong phú hơn, khổ vải rộng, mẫu mã đẹp… Tuy nhiên, nhiều sản phẩm dệt cao cấp như tơ tằm, đũi… cần có sự tỉ mỉ, chăm chút, khéo léo của người thợ với khung cửi cổ truyền chứ không thể nhờ vào máy dệt hiện đại. Như vậy, với những mục đích khác nhau, người thợ dệt vừa hướng tới kỹ thuật hiện đại, vừa trân trọng các giá trị truyền thống. Bằng nhiều hình thức trưng bày, bảo tàng là địa điểm có thể diễn giải hiệu quả nhất những điểm nhấn của sự kế thừa cũng như những nét mới khi tiếp thu văn hóa ngoại lai và khoa học kỹ thuật ở các nghề thủ công truyền thống.

Thứ ba, là mối quan hệ không thể tách rời của nghề thủ công truyền thống với đời sống. Nếu không có sự gắn kết này, các nghề thủ công tự thân mai một và thất truyền. Nghề thủ công luôn gắn kết với bối cảnh chính trị, kinh tế, văn hóa xã hội và sự phát triển khoa học kỹ thuật, “bao gồm tư duy của con người, quan niệm về giá trị, nhu cầu của con người, có sức sống và biến đổi mạnh mẽ” (5). Để bảo tồn và phát huy giá trị các nghề thủ công, bảo tàng là nơi trình bày hiệu quả nhất sự gắn kết với đời sống cũng như ảnh hưởng từ các chính sách, nhu cầu của con người với các nghề truyền thống. “Ý tưởng được nhấn mạnh ở đây là để mọi người thấy mọi thứ trong bảo tàng đều được con người làm ra và sử dụng, hoặc mang ý nghĩa quan trọng đối với con người” (6).

Thông qua các hoạt động nghiệp vụ bảo tàng cũng như các hình thức trưng bày, diễn giải, chương trình công chúng, bảo tàng thực sự là không gian đặc biệt để giới thiệu, gìn giữ và phát huy giá trị các nghề thủ công truyền thống. “Các bảo tàng không những cần phải điều tra, nghiên cứu và tư liệu hóa kỹ thuật chế tác và phương pháp sử dụng mà còn cần phải đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo rằng những kỹ thuật và kỹ năng này được duy trì” (7).

_____________

1. Viện Khoa học xã hội Việt Nam, Viện Nghiên cứu văn hóa, Tổng tập nghề và làng nghề truyền thống Việt Nam, tập 1, Nxb Khoa học xã hội, 2012, tr.7.

2. Lê Thị Minh Lý, Làng nghề và việc bảo tồn các giá trị văn hóa phi vật thể, Tạp chí Di sản văn hóa, số 4 - 2003, tr.19.

3. Trung tâm nghiên cứu đô thị và phát triển, Nghề dệt Chăm truyền thống, Nxb Trẻ, TP.HCM, 2003, tr.11- 12.

4, 5. Lưu Khôi Lập, Trương Anh Mẫn, Bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể trong những luận điểm trái chiều, trong Bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể,  tập 1, Cục Di sản văn hóa, Hà Nội, 2007, tr.166.

6. Richard Kurin, Bảo tàng và Di sản phi vật thể: Văn hóa sống hay đã chết?, trong Bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể, tập 1, Cục Di sản văn hóa, Hà Nội, 2007, tr.189.

7. Patrick J. Boylan, Di sản văn hóa phi vật thể: Cơ hội và thách thức đối với bảo tàng và công tác đào tạo cán bộ chuyên môn bảo tàng, trong Bảo vệ Di sản văn hóa phi vật thể, tập 1, Cục Di sản văn hóa, Hà Nội, 2007, tr.235.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 395, tháng 5-2017

Tác giả : PHẠM LAN HƯƠNG