Môi trường văn hóa (MTVH) là thiên nhiên thứ hai của con người, là điều kiện, cơ sở hình thành nhân cách con người, phát triển cá nhân và cộng đồng, thúc đẩy sự tiến bộ của xã hội. Là một bộ phận hữu cơ của MTVH xã hội, MTVH trong nhà trường Quân đội nhân dân Việt Nam có vai trò quan trọng, trực tiếp góp phần hình thành, hoàn thiện, phát triển nhân cách, bản lĩnh, đạo đức, năng lực cho cán bộ, giảng viên, học viên, chiến sĩ nhằm nâng cao chất lượng giáo dục đào tạo, bồi đắp xây dựng hình ảnh người quân nhân cách mạng và những giá trị văn hóa tốt đẹp trong thời đại mới.

Trường Sĩ quan Pháo binh là trung tâm giáo dục đào tạo và nghiên cứu khoa học quân sự pháo binh, tên lửa của Binh chủng Pháo binh và Quân đội nhân dân Việt Nam. Nhiệm vụ xây dựng quân đội cách mạng, chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại và yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đào tạo trong tình hình mới đòi hỏi nhà trường cần chú trọng nâng cao chất lượng xây dựng MTVH, coi đây là nhiệm vụ quan trọng, thường xuyên, cấp thiết và lâu dài.

1. MTVH Trường Sĩ quan Pháo binh

Khái niệm môi trường văn hóa xuất hiện lần đầu tiên trong tác phẩm Sinh thái nhân văn xuất bản năm 1975 do Giáo sư sinh - nhân chủng học người Pháp Georger Olivier đề xuất. Ông cho rằng MTVH được tạo nên bởi “sự tác động của con người tới con người” và “tổ chức xã hội của chúng ta”, đó là chuyện bình thường, bởi vì con người vốn bản chất là một sinh thể có văn hóa. Sau Georger Olivier, MTVH được nhiều nhà nghiên cứu đề cập và tiếp nhận ở nhiều góc độ và mức độ khác nhau, nhưng các tác giả đều thừa nhận: MTVH là bộ phận quan trọng, không thể thiếu trong môi trường sống của con người.

Trong công trình nghiên cứu khoa học của Bộ Quốc phòng Nuôi dưỡng giá trị văn hóa trong nhân cách người chiến sĩ Quân đội nhân dân Việt Nam, các tác giả đã đưa ra khái niệm: MTVH là tổng hòa những thành tố vật chất và tinh thần tương đối ổn định, trong một thời gian và không gian cụ thể, ở đó các cá nhân tác động đến nhau, con người là yếu tố quan trọng nhất của MTVH (1). Các tác giả nhấn mạnh MTVH phải gắn với phạm vi không gian và thời gian cụ thể tác động xung quanh con người.

Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII khẳng định: MTVH là môi trường chứa đựng những giá trị văn hóa và diễn ra các quan hệ văn hóa, hoạt động sáng tạo, hưởng thụ văn hóa của con người. Mục đích của xây dựng MTVH là đáp ứng nhu cầu văn hóa đa dạng và không ngừng tăng lên của tầng lớp nhân dân. Nghị quyết Trung ương 9 khóa XI (Nghị quyết số 33-NQ/TƯ) Về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước đã xác định quan điểm chỉ đạo, mục tiêu, nhiệm vụ xây dựng MTVH.

Như vậy, có thể hiểu “MTVH là tổng hòa các giá trị văn hóa vật chất và văn hóa tinh thần tác động đến con người và cộng đồng trong một không gian và thời gian xác định” (2).

MTVH Trường Sĩ quan Pháo binh là tổng hòa các yếu tố, giá trị văn hóa, quan hệ văn hóa do cán bộ, giảng viên, học viên, chiến sĩ trong nhà trường sáng tạo và duy trì thông qua hoạt động dạy học, nghiên cứu khoa học, xây dựng chính quy, rèn luyện kỷ luật, xây dựng nhà trường vững mạnh toàn diện.

Mục đích xây dựng MTVH ở Trường Sĩ quan Pháo binh là tạo nên một môi trường làm việc, học tập, rèn luyện, sinh hoạt tốt đẹp, lành mạnh, phong phú, mang đậm tính mô phạm, nhân văn, dân chủ, nghiêm minh cho cán bộ, giảng viên, giáo viên, học viên, góp phần bồi dưỡng nhân cách của người chiến sĩ pháo binh, nêu cao phẩm chất “Bộ đội Cụ Hồ”, xây dựng nhà trường vững mạnh về chính trị.

Nội dung xây dựng MTVH được cụ thể bởi các yếu tố sau: Xây dựng môi trường sư phạm lành mạnh, mẫu mực, chính quy, hiện đại; Xây dựng văn hóa ứng xử hài hòa, đúng mực; Xây dựng cảnh quan doanh trại, cơ sở vật chất, trang thiết bị dạy học; Nâng cao chất lượng hiệu quả sinh hoạt văn hóa tinh thần.

2. Thực trạng xây dựng MTVH ở Trường Sĩ quan Pháo binh

Thực hiện chủ trương, đường lối của Đảng, Nghị quyết của Bộ Quốc phòng, Quân ủy Trung ương, Tổng cục Chính trị và Binh chủng Pháo binh về xây dựng MTVH trong thời đại mới, đặc biệt là cuộc vận động Xây dựng MTVH tốt đẹp, lành mạnh, phong phú trong các đơn vị quân đội, trong thời gian qua, Trường Sĩ quan Pháo binh đã quán triệt và triển khai đồng bộ nhiều biện pháp xây dựng MTVH. Nhà trường xây dựng nhiều diễn đàn giáo dục truyền thống văn hóa như: Diễn đàn thanh niên, Tọa đàm Sĩ quan trẻ, Chỉ đạo xây dựng mô hình đơn vị văn hóa điểm...; tổ chức các hội thi, hội thao như: Hội thi Nét đẹp quân nhân, Hội thi Tuyên truyền viên trẻ, Hội thi Giáo viên dạy giỏi, cán bộ quản lý học viên tốt, Hội thi doanh trại sáng - xanh - sạch - đẹp; tích cực tuyên truyền, cổ vũ, biểu dương các tấm gương điển hình tiên tiến, người tốt việc tốt qua viết báo, tin truyền thanh... Xây dựng văn hóa ứng xử thông qua các phong trào: Cấp trên làm gương cho cấp dưới, Cán bộ làm gương cho học viên, Giáo viên mô phạm, mẫu mực trước học viên...

Tuy nhiên, việc xây dựng MTVH ở nhà trường trong triển khai thực hiện vẫn còn tồn tại những hạn chế: một số lãnh đạo, chỉ huy đơn vị trong nhà trường chưa quan tâm đầy đủ, đúng mức nhiệm vụ xây dựng MTVH; nhiều phong trào, hoạt động còn mang tính hình thức, nhất thời chưa thực sự đi vào chiều sâu bản chất; chất lượng, hiệu quả, nề nếp hoạt động một số loại hình văn hóa chưa thường xuyên; một bộ phận cán bộ, học viên có biểu hiện suy thoái về tư tưởng, đạo đức, lối sống, vi phạm kỷ luật, “tự diễn biến”, “tự chuyển hóa”. Do đó, để đáp ứng nhiệm vụ giáo dục đào tạo theo hướng chuẩn hóa, hiện đại hóa và yêu cầu vững mạnh về chính trị, tư tưởng, văn hóa, nâng cao sức chiến đấu, sức mạnh tổng hợp của quân đội trong tình hình mới, nhà trường cần tiếp tục đẩy mạnh xây dựng MTVH.

3. Một số giải pháp xây dựng MTVH ở Trường Sĩ quan Pháo binh

Nâng cao nhận thức của chủ thể xây dựng MTVH

Các tổ chức, quân nhân trong nhà trường vừa là đối tượng tác động của MTVH, đồng thời là chủ thể xây dựng MTVH. Trình độ nhận thức về mục tiêu, lý tưởng của Đảng, nhiệm vụ chính trị của quân đội, binh chủng, nhà trường, trình độ hiểu biết các giá trị văn hóa truyền thống, văn hóa quân sự tiêu biểu của mỗi cán bộ, giảng viên, học viên, chiến sĩ trong nhà trường là nền tảng cốt lõi bảo đảm tính định hướng chính trị trong quá trình xây dựng MTVH ở nhà trường. Nội dung quán triệt, giáo dục nâng cao trình độ nhận thức của các đối tượng trong Nhà trường tập trung vào các vấn đề: quán triệt sâu sắc Nghị quyết Hội nghị Trung ương 9 (khóa XI) về xây dựng văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước; các Chỉ thị, Nghị quyết, hướng dẫn của Bộ Quốc phòng, Tổng cục Chính trị về triển khai thực hiện cuộc vận động xây dựng MTVH trong các đơn vị quân đội; gắn nội dung xây dựng MTVH với đẩy mạnh học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh, cuộc vận động Phát huy truyền thống, cống hiến tài năng, xứng danh bộ đội Cụ Hồ, đáp ứng yêu cầu đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục đào tạo, xây dựng nhà trường quân đội chính quy, tiên tiến, mẫu mực, mô hình Nhà trường thông minh, tiếp cận cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0... Từ đó, các chủ thể văn hóa trong Nhà trường phát huy tính chủ động, tích cực, nâng cao quá trình nhập thân văn hóa, có đủ kiến thức, bản lĩnh làm chủ MTVH của đơn vị.

 Mặt khác, nội dung xây dựng MTVH rất đa dạng, phức tạp, cần có sự thống nhất trong nhận thức và hành động của toàn trường. Vì vậy, việc thường xuyên quán triệt, giáo dục các quân nhân trong trường thấm nhuần sâu sắc các quan điểm của Đảng về xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam, nắm chắc nội dung các chỉ thị, quy định, quy chế xây dựng MTVH của Bộ Quốc phòng, Tổng cục Chính trị có vai trò quan trọng, ảnh hưởng rất lớn đến hiệu quả, chất lượng xây dựng MTVH. Trên cơ sở bám sát quan điểm, nghị quyết của cấp trên, lãnh đạo, chỉ huy nhà trường kịp thời, nhạy bén ban hành các quy định, chỉ đạo, triển khai thực hiện có hiệu quả các mô hình xây dựng MTVH.

Hiện nay, nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa đang đặt ra những yêu cầu mới nặng nề hơn, phức tạp hơn. Mặt trái của nền kinh tế thị trường, lối sống coi trọng vật chất làm thay đổi hệ thống thang giá trị xã hội, cùng với sự chống phá của các thế lực thù địch trên lĩnh vực văn hóa, tư tưởng nhằm “phi chính trị hóa quân đội” ngày càng tinh vi, làm cho một bộ phận quân nhân mất phương hướng, lý tưởng, mục tiêu chiến đấu. Do đó, việc giáo dục, nâng cao bản lĩnh chính trị, lập trường giai cấp, xây dựng MTVH tốt đẹp, lành mạnh trong nhà trường là nhiệm vụ quan trọng góp phần xây dựng quân đội vững mạnh về chính trị trong cuộc đấu tranh giai cấp ở hình thức mới, trong điều kiện mới. Trên cơ sở nhận thức đúng đắn, mỗi cán bộ, giảng viên, học viên, chiến sĩ đề cao vai trò, trách nhiệm “xây” gắn liền với “chống”, đấu tranh với những quan điểm sai trái, biểu hiện suy thoái và các luận điệu tuyên truyền, xuyên tạc của các thế lực thù địch. Đồng thời, khắc phục các biểu hiện lệch lạc về nhận thức, tư tưởng, các biểu hiện ứng xử thiếu văn hóa, tạo MTVH tốt đẹp, lành mạnh, phong phú cho mọi quân nhân tu dưỡng, rèn luyện, phấn đấu vươn tới các giá trị chân, thiện, mỹ, nâng cao chất lượng đội ngũ người chiến sĩ pháo binh trong tương lai.

Xây dựng MTVH gắn liền với nâng cao chất lượng giáo dục - đào tạo, nghiên cứu khoa học

Đổi mới, nâng cao chất lượng đào tạo theo hướng chính quy hóa, chuẩn hóa và hiện đại hóa, xây dựng nhà trường quân đội nói chung, Trường Sĩ quan Pháo binh nói riêng chính quy, mẫu mực, hiện đại vừa là mục đích, vừa là trọng tâm của quá trình xây dựng MTVH. Nhà trường phải thực sự trở thành “trung tâm văn hóa, giáo dục rèn luyện con người về lý tưởng, phẩm chất, nhân cách, lối sống”, là cái nôi nuôi dưỡng, truyền thụ, tiếp nhận những giá trị văn hóa người quân nhân cách mạng, pháo đài vững chắc đẩy lùi những tệ nạn xã hội, văn hóa độc hại, phản động.

Với đặc trưng vừa mang tính đặc thù của hoạt động quân sự, vừa mang tính sư phạm, xây dựng MTVH ở Trường Sĩ quan Pháo binh phải bám sát yêu cầu xây dựng chính quy, mẫu mực với việc xây dựng môi trường sư phạm lành mạnh, nhân văn, hiện đại trên cơ sở thực hiện sứ mạng của nhà trường: “là trung tâm giáo dục - đào tạo sĩ quan chỉ huy cấp phân đội pháo binh trình độ đại học và nghiên cứu khoa học quân sự pháo binh, khoa học xã hội nhân văn quân sự, thực hiện hợp tác quốc tế trong đào tạo, bồi dưỡng chuyên ngành pháo binh; cung cấp nguồn nhân lực pháo binh chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu huấn luyện, sẵn sàng chiến đấu cho lực lượng pháo binh toàn quân, góp phần quan trọng trong sự nghiệp bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa” (3).

Việc kết hợp chặt chẽ giữa nhiệm vụ xây dựng MTVH với yêu cầu nâng cao chất lượng giáo dục - đào tạo trước hết cần tập trung xây dựng mô hình văn hóa trong điều kiện cụ thể của Nhà trường. Từ đó, thống nhất định hướng phát triển, tạo dựng cho chủ thể văn hóa niềm tin, quyết tâm thực hiện mục tiêu giáo dục và đào tạo của nhà trường.

Trong quá trình thực hiện cần chú trọng vào các khâu đột phá trong giáo dục, đào tạo, đảm bảo tính kế thừa đồng thời cập nhật những vấn đề có tính dự báo cao về nhiệm vụ bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới, tích cực đổi mới nội dung, chương trình đào tạo theo hướng “chuẩn hóa, hiện đại hóa”, bám sát yêu cầu nhiệm vụ và đối tượng đào tạo của nhà trường.

Xây dựng hệ thống chuẩn mực văn hóa phù hợp với mô hình, mục tiêu giáo dục đào tạo của nhà trường. Các chuẩn mực văn hóa là yếu tố cốt lõi định hình giá trị văn hóa nhà trường, nhằm cụ thể hóa mục tiêu, sứ mạng và định hướng mọi hoạt động trong Trường Sĩ quan Pháo binh. Nâng cao các chuẩn mực văn hóa trong giáo dục, đào tạo phải chú trọng việc xây dựng và định hướng thang giá trị cho chủ thể văn hóa, nhất là đội ngũ cán bộ quản lý, giảng viên và học viên. Đối với đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý phải thực sự mẫu mực, mô phạm về đạo đức, tri thức, nhân cách, tác phong làm việc phải khoa học, dân chủ, cầu tiến, thực sự là “tấm gương đạo đức, tự học và sáng tạo”. Đối với học viên, xây dựng và làm tốt định hướng chuẩn mực văn hóa để phát huy vai trò chủ động, tích cực, tự giác, sáng tạo trong quá trình tiếp thu tri thức, văn hóa biến những tri thức, vốn văn hóa của dân tộc, nhân loại thành đặc trưng văn hóa riêng được thể hiện trong hành vi văn hóa của mỗi người.

Đẩy mạnh các phong trào thi đua, tôn vinh các tấm gương điển hình tiên tiến trong nhà trường. Thi đua là động lực khơi dậy, phát huy tối đa sức sáng tạo của con người, mở rộng tư duy, nâng cao nhận thức, động viên sức mạnh tiềm tàng của con người, tập thể. Thông qua phong trào thi đua, nhiều điển hình tiên tiến xuất hiện có tác động nêu gương, thúc đẩy phong trào phát triển. Đẩy mạnh phong trào thi đua trong nhà trường sẽ cuốn hút các cán bộ, giảng viên, học viên chuyên tâm vào công tác dạy, học và nghiên cứu khoa học. Để phong trào thi đua đạt hiệu quả, chất lượng, nhà trường bám sát yêu cầu, nhiệm vụ của cấp trên, đặc điểm, tình hình đơn vị để xây dựng kế hoạch thi đua phù hợp, thúc đẩy các phong trào thi đua, hội thi, hội thao nhằm kích thích tinh thần phấn đấu trong học tập, rèn luyện của tập thể học viên; hình thành các tổ với từng chuyên ngành thi đua với nhau; chú trọng xây dựng và nhân rộng những tấm gương điển hình tiên tiến, từ đó nhân rộng phong trào, gây ảnh hưởng tích cực tới phong trào thi đua chung trong toàn trường.

Nâng cao văn hóa ứng xử mẫu mực, lành mạnh, tốt đẹp trong nhà trường

Văn hóa ứng xử trong Trường Sĩ quan Pháo binh vừa phản ánh trình độ phát triển nhân cách của chủ thể văn hóa, vừa là cơ sở giúp hình thành, củng cố các mối quan hệ trong nhà trường. Nội dung của văn hóa ứng xử được thể hiện ở lời nói, hành vi ứng xử, giao tiếp văn minh, lịch sự, mẫu mực hằng ngày của cán bộ, giảng viên, học viên, chiến sĩ làm hình thành bầu không khí dân chủ, đoàn kết, tôn trọng, giúp đỡ nhau trong MTVH quân sự.

Văn hóa ứng xử mẫu mực, lành mạnh, tốt đẹp trong nhà trường được xây dựng trên cơ sở các quan hệ chuẩn mực, tốt đẹp giữa các chủ thể văn hóa mà cốt lõi là quan hệ cấp trên - cấp dưới, quan hệ thày - trò, quan hệ đồng chí - đồng đội. Các mối quan hệ này được xây dựng trên cơ sở thấm nhuần đạo lý “tôn sư trọng đạo” của dân tộc, bản chất, truyền thống “Bộ đội Cụ Hồ” của quân đội, tuân theo điều lệnh, điều lệ quân đội và quy định của nhà trường, thấm đượm tình đồng chí, đồng đội. Xử lý các mối quan hệ hài hòa, đúng mực, đúng quy định, phù hợp với thuần phong, mỹ tục của dân tộc, thấm đượm tình đồng chí, đồng đội giúp gắn kết chặt chẽ các cá nhân với tập thể, tạo ra bầu không khí tâm lý tốt đẹp, đoàn kết, thúc đẩy quân nhân tích cực hoạt động, phấn đấu hoàn thành nhiệm vụ chung.

Nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho cán bộ, giáo viên, học viên, chiến sĩ trong Nhà trường

Đời sống vật chất, tinh thần vừa là yếu tố cấu thành, vừa là điều kiện để xây dựng MTVH. Nâng cao đời sống vật chất tập trung vào xây dựng doanh trại chính quy, cải tạo cảnh quan môi trường, thúc đẩy phong trào tăng gia kết hợp với mở rộng mô hình Vườn hoa thanh niên, Vườn cây Công đoàn - phụ nữ... làm cho khuôn viên của toàn trường được quy hoạch, chỉnh trang, tạo ra cảnh quan môi trường “sáng, xanh, sạch, đẹp”, chính quy, thống nhất. Cảnh quan môi trường xanh, sạch, đẹp sẽ tạo ra đời sống vật chất tinh thần hài hòa, lành mạnh, giáo dục ý thức bảo vệ môi trường, xây dựng tình yêu, trách nhiệm gắn bó với nhà trường.

Tổ chức tốt các hoạt động kỷ niệm các ngày lễ của đất nước, quân đội, binh chủng và nhà trường thể hiện sự long trọng, có ý nghĩa giáo dục cao; chú trọng các phong trào văn hóa, văn nghệ, thể thao bảo đảm sách, báo, phát thanh, truyền hình, thông tin nội bộ... góp phần nâng cao đời sống tinh thần, sức khỏe của quân nhân; thường xuyên tổ chức các hội thao, hội thi, hội diễn văn nghệ tạo không khí vui tươi, thoải mái, lành mạnh trong toàn trường. Qua đó, bồi dưỡng cho quân nhân có thái độ, hành vi ứng xử đẹp, tinh thần đoàn kết, ý thức kỷ luật, tình đồng chí, đồng đội góp phần nâng cao đời sống văn hóa vật chất và tinh thần của tập thể, tạo ra MTVH lành mạnh, sân chơi bổ ích cho mỗi quân nhân hoàn thiện bản thân, giữ vững nề nếp tác phong công tác.

MTVH trong nhà trường là môi trường xã hội trực tiếp phát triển, hoàn thiện nhân cách của cán bộ, giảng viên, học viên, chiến sĩ, góp phần quan trọng trong việc nâng cao chất lượng giáo dục đào tạo, xây dựng nhà trường vững mạnh toàn diện về mọi mặt. Việc xây dựng MTVH ở Trường Sĩ quan Pháo binh đã và đang tạo ra MTVH lành mạnh, giàu tính giáo dục, nâng cao phẩm chất chính trị, đạo đức, lối sống, xây dựng chính quy, rèn luyện kỷ luật, nâng tầm cảm thụ văn hóa của quân nhân trong toàn trường, từ đó, góp phần xây dựng hình tượng người chiến sĩ pháo binh đủ đức đủ tài trong tương lai.

_____________________

1. Tổng cục Chính trị, Nuôi dưỡng giá trị văn hóa trong nhân cách người chiến sĩ quân đội nhân dân Việt Nam, Nxb Quân đội nhân dân, Hà Nội, 1999, tr.49.

2. Văn Đức Thanh, Giáo trình triết học văn hóa, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.81.

3. Trường Sĩ quan Pháo binh, Sứ mạng trường Sĩ quan Pháo binh, tsqpb.edu.vn.

Tài liệu tham khảo

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Hội nghị lần thứ 5 Ban chấp hành Trung ương khóa VIII, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 1998.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Hội nghị lần thứ 9 Ban Chấp hành Trung ương Khóa XI, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2014.

3. Georges Olivier, Sinh thái nhân văn, Nxb Thế giới, Hà Nội, 1992.

4. Nguyễn Thị Hương, Xây dựng môi trường văn hóa để phát triển văn hóa và con người, phát triển bền vững đất nước, Tạp chí Lý luận Chính trị, 2016.

5. Tổng cục Chính trị, Chỉ thị về xây dựng môi trường văn hóa mới trong các đơn vị quân đội, Hà Nội, 1992.

Ths NGUYỄN THỊ MINH THU

Nguồn: Tạp chí VHNT số 515, tháng 11-2022