Họa sĩ, nhà nghiên cứu Phan Ngọc Khuê (sinh năm 1937), quê gốc Thanh Hóa. Ông được biết đến như một trong những nhà nghiên cứu hàng đầu về tranh dân gian Hàng Trống của Hà Nội xưa. Hai công trình tiêu biểu của ông: Mỹ thuật dân tộc Thái ở Việt Nam (2004) và Tranh dân gian Hàng Trống Hà Nội (2016) đã được trao Giải thưởng Nhà nước năm 2022, khẳng định sự đóng góp bền bỉ của ông trong hành trình gìn giữ và giải mã di sản mỹ thuật dân gian.
Từ nền tảng đó, nhà nghiên cứu, họa sĩ Phan Ngọc Khuê bước sang một mảng nghệ thuật khác, đó là hội họa ghi chép văn hóa sống. Triển lãm "Những miền quê yêu dấu" vì thế không đơn thuần là một cuộc trưng bày tranh phong cảnh hay đề tài quê hương, mà nổi bật lên như một không gian thị giác, với trọng tâm là đời sống đồng bào dân tộc thiểu số, từ nếp sinh hoạt, phong tục, lễ hội đến nhịp sống cộng đồng của đồng bào nơi miền sơn cước.
Những miền quê yêu dấu giới thiệu 50 tác phẩm, phản ánh một quá trình miệt mài lao động nghệ thuật kéo dài hơn bốn thập kỷ của nhà nghiên cứu, họa sĩ Phan Ngọc Khuê. Trong dòng chảy ấy, hình ảnh các cộng đồng dân tộc thiểu số hiện diện như một mạch chủ đạo, ở đó, chủ thể văn hóa được khắc họa rõ nét và đời sống tinh thần phong phú. Từ Tây Bắc tới Tây Nguyên, từ nơi non cao đến những không gian cộng đồng với các tập tục phong phú, để người xem bắt gặp những lát cắt bình dị mà sâu sắc: Vui trong hội rượu cần (Ê Đê), Vợ chồng Vân Kiều đi dự hội, Ngày mới của vợ chồng Mông, Chợ Sìn Hồ… Ở đó, con người không đứng tách khỏi cảnh quan, mà hòa vào thiên nhiên và cộng đồng trong một nhịp sống vừa cần mẫn vừa phóng khoáng.
Chia sẻ về triển lãm, họa sĩ Phan Ngọc Khuê cho biết, "Những miền quê yêu dấu" không mang một đề tài cố định, mà được ông sáng tác trong quá trình đi nghiên cứu, tìm hiểu về đời sống văn hóa của người dân các địa phương. Ông kể: Tôi may mắn đi nhiều nơi, từ Sa Pa đến Tây Nguyên, rồi cả tới đồng bằng sông Cửu Long, đi đến đâu thì “ghi” đến đó. Thứ tôi muốn giữ lại không chỉ là cảnh sắc, mà là “hơi thở cuộc sống”. Là những chi tiết đời thường, đến những phong tục tập quán, và cả những nét văn hóa “hiện đang còn sống nhưng rất hiếm người giới thiệu”. Tôi cũng thấy rằng, những vùng xa, vùng khó khăn, nơi đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống có nhiều giá trị đẹp đẽ dễ bị bỏ qua nếu không được ghi chép, giới thiệu bằng các hình thức nghệ thuật, nên tôi đã vẽ lại những nét đặc sắc đó”.
Ông nói, được tiếp xúc với bà con, thấu hiểu nền văn hóa của họ và đưa những điều đẹp đẽ ấy lên tranh là một cách để ông bày tỏ lòng trân trọng và đáp lại sự tin cậy mà mình nhận được từ những con người, vùng đất đã gặp gỡ. Bởi vậy, tranh của ông không đi theo lối minh họa giản đơn, mà cố gắng thể hiện tinh thần cộng đồng, cái hồn trong đời sống sinh hoạt của đồng bào dân tộc. Chính vì thế, với họa sĩ Phan Ngọc Khuê, hội họa không chỉ là đam mê, mà còn là một hình thức ghi chép văn hóa sống qua những vùng đất và con người ông từng gặp.
Khi được hỏi về tác phẩm tâm đắc nhất, ông không chọn “bức hay nhất” mà chia sẻ rằng, với ông, mỗi tác phẩm đã hoàn thành đều là một “đứa con tinh thần” được gửi gắm nhiều tình cảm. Nhưng họa sĩ cũng cho biết, tác phẩm để lại trong ông nhiều cảm xúc nhất là bức tranh Chợ vùng cao – một không gian sinh hoạt cộng đồng rất đặc trưng của đồng bào miền núi. Theo ông, ở đây người ta “đi chơi chợ” nhiều hơn “đi mua bán”. Người dân đi bộ hàng chục cây số xuống chợ đi để gặp gỡ, uống bát rượu, ăn chiếc bánh ngô, chuyện trò… Trong không gian ở chợ, là những tiếng cười nói, mua bán, có một người phụ nữ dân tộc đến đây bán túi thổ cẩm. Nhưng trông bà không có dáng vẻ đi bán hàng, những chiếc túi được đeo trên đầu gối, còn bà cầm trên tay cuốn sách đang đọc… “Các hoạt động của người dân, hay cái dáng vẻ của người phụ nữ chỉ có ở phiên chợ vùng cao. Vì thế, phải đi, phải nhìn, phải hiểu, rồi mới “ghi” được cái hồn đặc sắc đó” – ông chia sẻ.
Một điểm đáng chú ý nữa của triển lãm là sự phong phú về chất liệu. Bên cạnh lụa, sơn dầu, màu nước, bột màu hay khắc gỗ, họa sĩ còn thành công với kỹ thuật vẽ sáp ong nhuộm nâu, biến chất liệu gần với truyền thống thành ngôn ngữ tạo hình giàu cảm xúc. Các tác phẩm như Đam San đi bắt nữ thần mặt trời, Tiếng kèn đêm trăng… cho thấy họa sĩ Phan Ngọc Khuê đã đưa kỹ thuật và chất liệu dân gian (sáp ong nhuộm nâu) vào xử lý tạo hình: bề mặt tranh mộc mà giàu lớp lang, đường nét cô đọng, nhịp hình rõ ràng, nhờ đó, tranh không chỉ làm nổi bật câu chuyện văn hóa mà còn đạt được chiều sâu thẩm mỹ.
Trong buổi khai mạc triển lãm, họa sĩ Phan Ngọc Khuê bộc bạch, "Những miền quê yêu dấu" là lời tri ân, cảm tạ những vùng đất ông từng đến, những con người ông từng gặp: “Đó là những con người, những mảnh đất bình dị mà mang đến cho tôi biết bao cảm xúc, khâm phục và trân trọng”.
Trong khuôn khổ sự kiện, ông cũng trao tặng 4 tác phẩm cho Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam. Bà Nguyễn Thị Tuyết, Giám đốc Bảo tàng Phụ nữ chia sẻ, triển lãm không chỉ giàu tính nghệ thuật và cảm xúc, mà còn đóng góp một bộ sưu tập hội họa có giá trị tư liệu về đời sống văn hóa các vùng miền, các dân tộc Việt Nam được ghi chép bằng hội họa trong suốt hơn bốn thập kỷ; đặc biệt, những tác phẩm được trao tặng sẽ được Bảo tàng giới thiệu tới công chúng, góp phần lan tỏa giá trị nghệ thuật – văn hóa trong đời sống cộng đồng.
Triển lãm mở cửa đến ngày 10-1-2026 tại Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam (36 Lý Thường Kiệt, phường Cửa Nam, Hà Nội).
