Chủ trì Hội thảo có: Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam, GS, TS Lê Hồng Lý; Tổng Thư ký Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam Dương Trung Quốc; PGS, TS Nguyễn Duy Thiệu.
Tham dự có: Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội Bùi Hoài Sơn; Viện trưởng Viện Nghiên cứu Văn hóa tín ngưỡng Việt Nam Trịnh Văn Khoa; Tổng Biên tập Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật Hoàng Hà; đại diện gia đình nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi; đông đảo các nhà khoa học, nhà nghiên cứu trong lĩnh vực dân tộc học, nhân học và văn hóa.
Nguyễn Từ Chi (tên đầy đủ Nguyễn Đức Từ Chi, bút danh Trần Từ) sinh ngày 17-12-1925 tại Đồng Hới, Quảng Bình, trong một dòng họ Nho học nổi tiếng ở Hà Tĩnh. Ông lớn lên ở Huế, đỗ Tú tài toàn phần năm 1945 đúng lúc Cách mạng Tháng Tám bùng nổ. Trước bước ngoặt lịch sử, ông lựa chọn theo Việt Minh, sau đó vào liên khu 5 tham gia kháng chiến chống Pháp. Năm 1953, sau thời gian tham gia giảm tô và cải cách ruộng đất, ông ra Việt Bắc công tác tại Thông tấn xã Việt Nam; năm 1954 trở về Hà Nội và đến năm 1957 theo học Đại học Tổng hợp. Từ 1961 đến 1963, ông sang Guine’e làm chuyên gia giáo dục, rồi trở về nước làm việc ở nhiều cơ quan, trong đó gắn bó lâu nhất với Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật với vai trò biên tập cho đến lúc nghỉ hưu (từ năm 1972 cho đến năm 1988).
Trong thời gian công tác tại Guine’e, bên cạnh nhiệm vụ giảng dạy, Nguyễn Từ Chi dành nhiều nỗ lực cho việc sưu tầm và xử lý tư liệu dân tộc học châu Phi. Ông liên tục tiến hành các chuyến đi điền dã nhằm thu thập tư liệu phục vụ luận án Phó tiến sĩ với đề tài về Đế quốc Gao ở Tây Phi. Tuy nhiên, quá trình đàm phán học vị tại Mát-xcơ-va trên đường trở về nước không đạt kết quả. Sau đó, ông chuyển hướng tập trung nghiên cứu vào cấu trúc làng xã của người Việt và người Mường.
Trong số các công trình của ông, cuốn sách Cơ cấu tổ chức của làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ được đánh giá là đóng góp nổi bật. Vận dụng cách tiếp cận cấu trúc, kết hợp hệ thống tư liệu điền dã phong phú với phương pháp quan sát tỉ mỉ và xử lý dữ liệu cẩn trọng, Nguyễn Từ Chi đã tái hiện một cách rõ nét cấu trúc tổng thể của làng Việt cổ truyền, các bộ phận cấu thành cũng như cơ chế vận hành của chúng. Đáng chú ý, nghiên cứu của ông đã làm sáng tỏ vấn đề “Giáp” - một thiết chế xã hội quan trọng trong làng Việt. Ông phân tích rõ các thành tố của Giáp, phương thức vận hành, đồng thời chỉ ra mối quan hệ giữa thiết chế hành chính (bộ máy ngũ hương) với đơn vị tự quản này. Nhờ đó, bức tranh về cấu trúc làng xã Việt hiện lên đa chiều, cho thấy sự đan xen giữa quản trị chính thức và cơ chế tự quản cộng đồng.
Vận dụng tư duy cấu trúc, cùng khả năng quan sát tinh tế và phương pháp điền dã công phu, Nguyễn Từ Chi đạt nhiều thành tựu đáng chú ý trong nghiên cứu về người Mường. Trong công trình Hoa văn cạp váy Mường, ông chỉ ra sự tương đồng về mô típ giữa hoa văn dệt trên trang phục của người Mường đương đại và các hoa văn được thể hiện bằng kỹ thuật đúc đồng trên trống đồng Đông Sơn, qua đó gợi mở mối liên hệ về tầng sâu văn hóa. Ở tác phẩm Cõi sống và cõi chết trong quan niệm cổ truyền của người Mường, tác giả dựng lại hệ hình vũ trụ quan “ba tầng, bốn thế giới”, giúp lý giải một cách hệ thống các nghi lễ và thực hành tín ngưỡng của cộng đồng này. Bên cạnh đó, trong nghiên cứu Xung quanh các hình thức khai thác ruộng lang, Nguyễn Từ Chi phân tích quá trình hình thành và vận hành của chế độ xã hội Lang - Đạo trên cơ sở ruộng công, qua đó làm rõ cơ chế tổ chức và quản lý nguồn lực đất đai trong xã hội truyền thống người Mường.
Phát biểu tại Hội thảo, GS, TS Lê Hồng Lý, Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam khẳng định: Nguyễn Từ Chi là một nhà khoa học có ảnh hưởng lớn. Những gì mà chúng ta ngày nay gọi là nhân học hiện đại, thực chất, nhiều phương pháp đã được nhà dân tộc học Từ Chi thực hành từ những năm 1960. Các phương pháp nghiên cứu thực địa, cách tiếp cận đời sống cộng đồng, cách quan sát từ chi tiết nhỏ nhất - tất cả đến nay vẫn được giảng dạy trong các trường đại học trên thế giới. Những nghiên cứu của PGS Nguyễn Từ Chi về sau trở thành tài liệu quý cho các thế hệ trẻ. Nhiều nhà nghiên cứu tiếp nối, kế thừa phương pháp của ông và phát triển thêm. Ông là một trong những người đặt nền móng cho phương pháp nghiên cứu nhân học hiện đại ở Việt Nam.
Những tham luận của các đại biểu tại Hội thảo đều khẳng định Nguyễn Từ Chi không chỉ là một nhà khoa học uyên bác, mà ông luôn luôn gìn giữ đạo đức nghề nghiệp và là một con người giàu lòng nhân nhân ái... Ông đã có sức lan tỏa, sự truyền cảm mãnh liệt đến giới nghiên cứu khoa học xã hội nói chung và giới nghiên cứu dân tộc học, nhân học nói riêng. Các đại biểu đều thống nhất chung quan điểm, mong muốn sẽ có một con đường mang tên nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi.
Tại Hội thảo, Ủy viên chuyên trách Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội Bùi Hoài Sơn chia sẻ: Đây là một sự kiện khoa học và văn hóa có ý nghĩa để tri ân một học giả đã dành trọn đời mình cho việc đi, ở, quan sát, suy tư và viết về văn hóa các dân tộc Việt Nam bằng tất cả những sự ân cần, nhân văn và say mê không mệt mỏi. Ông không nghiên cứu từ xa, không đứng nhìn từ bên ngoài mà ông đến với cộng đồng bằng sự tôn trọng, bằng tinh thần nhập cuộc, bằng khát vọng hiểu và chia sẻ nên mỗi công trình của ông đều mang một chiều sâu văn hóa và nhân học đặc biệt. Ông nhắc chúng ta phải hiểu đúng và tôn trọng văn hóa của từng cộng đồng dân tộc, bởi mỗi tập tục, mỗi biểu tượng, mỗi thiết chế truyền thống đều kết tinh lịch sử, ý nghĩa và kinh nghiệm thích ứng của nhiều thế hệ. Nếu bỏ qua điều đó, việc xây dựng chính sách sẽ khó có thể đi vào cuộc sống.
PGS, TS Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh: Việc tôn vinh nhà dân tộc học Từ Chi hôm nay cũng là lời nhắc nhở chúng ta về trách nhiệm tiếp nối con đường khoa học mà ông đã mở lối, một con đường khiêm nhường, trung thực, nhân văn, đặt con người và văn hóa ở vị trí trung tâm và luôn hướng đến sự phát triển hài hòa của đất nước. Chính những nghiên cứu nghiêm túc, thấu cảm của nhà dân tộc học Từ Chi sẽ giúp chúng ta bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa một cách sống động, không cực đoan, không bảo tàng hóa và không tách rời khỏi cộng đồng.
Nhà sử học Dương Trung Quốc nhận xét về nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi: Ông sống giản dị, lặng lẽ, không phô bày bản thân. Chính sự khiêm nhường ấy lại làm cho nhân cách của ông càng tỏa sáng. Đáng tiếc là nhiều khi, phải đến lúc nhìn lại, người ta mới nhận ra hết giá trị của con người ấy. Chúng ta kính trọng Nguyễn Từ Chi không chỉ là tài năng, học vấn hay danh tiếng, mà còn là sự tự do trong tư tưởng, một thái độ sống độc lập đáng ngạc nhiên và đáng trân trọng.
PGS, TS Trần Lâm Biền ( nguyên Trưởng Ban biên tập Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật) xúc động nhớ về người thầy Từ Chi, một con người khổng lồ, ẩn nấp sau một thân hình có vẻ xộc xệch: "13 năm quen Từ Chi, ông hướng dẫn tôi nghiên cứu mỹ thuật một cách nhẹ nhàng, chỉ bảo nhiều về công tác biên tập"… PGS, TS Trần Lâm Biền khẳng định sự trưởng thành trong con đường khoa học của ông có công lớn của nhà khoa học Nguyễn Từ Chi.
Phó Viện trưởng Viện Văn hóa, Nghệ thuật, Thể thao và Du lịch Việt Nam Phạm Lan Oanh - người cũng đã có nhiều năm công tác tại Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật- nhận định: Nguyễn Từ Chi không chỉ là một nhà dân tộc học lớn của Việt Nam, mà còn là một người kiến tạo tri thức văn hóa theo cách riêng, lặng lẽ nhưng bền bỉ. Điền dã cổ điển của ông, khi được nhìn lại từ góc độ quản trị tri thức, cho thấy đây không chỉ là một phương pháp nghiên cứu, mà là một thực hành tri thức gắn chặt với nhân cách, đạo đức khoa học và trách nhiệm xã hội của nhà nghiên cứu. Trong bối cảnh chuyển đổi số và toàn cầu hóa hiện nay, khi tri thức văn hóa đứng trước nguy cơ bị cắt rời khỏi bối cảnh và bị phi cấu trúc hóa thành dữ liệu rời rạc, di sản Nguyễn Từ Chi gợi mở một yêu cầu căn bản: quản trị tri thức văn hóa không thể chỉ là lưu trữ thông tin, mà phải là quá trình nhận diện cấu trúc tri thức, bảo toàn bối cảnh văn hóa và tôn trọng vai trò chủ thể của cộng đồng. Từ Chi cho thấy tri thức chỉ có sức sống lâu dài khi được tạo lập trên nền tảng điền dã sâu, đạo đức tri thức nghiêm ngặt và sự độc lập học thuật cần thiết.
Phát biểu tại Hội thảo, Tổng Biên tập Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật Hoàng Hà đã bày tỏ xúc động, và tự hào vì Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật có nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi từng làm việc và cống hiến . Ông là một trong những gương mặt tiêu biểu của một thế hệ vàng, "đi trước mở đường", nhà khoa học uyên bác dấn thân và nhập thế. Trong thời gian tới, Tạp chí sẽ tiếp tục giới thiệu, quảng bá, lan tỏa tinh thần cống hiến, dấn thân của nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi tới đông đảo bạn đọc. "Chúng tôi thống nhất với đề xuất Hà Nội nên có một con đường mang tên nhà khoa học Nguyễn Từ Chi"- ông Hoàng Hà nói.
Hội thảo là dịp để những nhà nghiên cứu về khoa học dân tộc học nói chung và văn hóa dân gian tưởng nhớ, tri ân nhà dân tộc học Nguyễn Từ Chi. Những chia sẻ của các nhà khoa học, đồng nghiệp và học trò không chỉ góp phần phác họa rõ hơn chân dung một học giả lớn, mà còn gợi mở nhiều suy ngẫm về một con người làm khoa học tỉ mỉ, cẩn thận, độc lập và cũng đầy trách nhiệm.
