Sa Pa đã được công nhận là Khu Du lịch Quốc gia theo Quyết định số 1927/QĐ-TTg ngày 1-12-2017, đánh dấu một bước ngoặt quan trọng, tạo nền tảng để Sa Pa phát triển mạnh mẽ, kết hợp hài hòa giữa cảnh quan thiên nhiên, văn hóa bản địa độc đáo và các sản phẩm du lịch chất lượng cao, hướng tới tầm quốc tế.
Nằm ở độ cao trung bình 1.200-1.800m, Sa Pa có khí hậu trong lành, mát mẻ, đặc trưng “bốn mùa trong một ngày”, phù hợp cả nghỉ dưỡng lẫn khám phá. Không gian du lịch được nâng đỡ bởi hệ thống di tích – danh thắng như hang động Tả Phìn, núi Hàm Rồng, ruộng bậc thang, khu chạm khắc đá cổ, cùng vườn Quốc gia Hoàng Liên là những địa điểm thu hút đông đảo du khách đến trải nghiệm. Bên cạnh đó, với sự cộng cư lâu dài của nhiều tộc người như Mông, Dao, Tày, Giáy, Xa Phó, Kinh… đã tạo nên một “di sản sống”, nơi văn hóa hiện diện trong lễ hội, nghi lễ, nghề thủ công, ngôn ngữ, trang phục, ẩm thực và tri thức bản địa. Chính lớp văn hóa ấy khiến Sa Pa phù hợp với xu hướng du lịch hiện đại: du khách không chỉ đến để “xem”, mà muốn tham gia, tương tác và trải nghiệm.
Tốc độ tăng trưởng du lịch của Lào Cai giai đoạn 2024–2025 cho thấy du lịch đang vận hành như một ngành kinh tế thực thụ. Năm 2024, toàn tỉnh đón gần 8 triệu lượt khách, tổng thu khoảng 26.700 tỷ đồng; năm 2025 ước đạt 10,512 triệu lượt khách (khách quốc tế trên 1,5 triệu), tổng thu khoảng 46.593 tỷ đồng; hệ thống lưu trú đạt 2.138 cơ sở với khoảng 20.600 phòng. Trong bức tranh đó, Sa Pa là trọng điểm với quy mô lưu trú lớn: 842 cơ sở gồm khách sạn, nhà nghỉ và homestay, đáp ứng khoảng 14.000 giường. Homestay phát triển mạnh ở các địa bàn có cộng đồng dân tộc sinh sống, hình thành những cụm du lịch cộng đồng tiêu biểu như Tả Van, Tả Phìn, Bản Hồ… cùng các điểm được công nhận/khai thác như Cát Cát, thung lũng Mường Hoa – Tả Van. Những con số này cho thấy du lịch cộng đồng đã vượt khỏi giai đoạn “thử nghiệm”, trở thành một cấu phần quan trọng của hệ sinh thái du lịch Sa Pa, mang lại việc làm và nguồn thu trực tiếp cho người dân địa phương.
Điểm nổi bật nhất của Sa Pa là cách địa phương “kích hoạt” di sản để tạo sản phẩm du lịch bốn mùa, thay vì chỉ trưng bày văn hóa theo kiểu minh họa. Trên nền chủ trương “biến di sản thành tài sản”, Sa Pa gắn bảo tồn với khai thác hợp lý các giá trị truyền thống thông qua những đề án và định hướng phát triển văn hóa – du lịch. Nhiều lễ hội, nghi lễ dần được tổ chức bài bản, định hình thành sản phẩm du lịch phục vụ trong 4 mùa như: Hội Xòe, Lễ hội Lồng Tồng của người Tày; Lễ hội Roóng Poọc, nghi lễ Then mừng cơm mới của người Giáy; Lễ Pút Tồng và Cấp sắc của người Dao; Lễ hội Gầu Tào, lễ cúng mừng cơm mới của người Mông; cùng các hoạt động văn hóa, thể thao, và các sự kiện như lễ hội mùa thu, mùa gặt trên ruộng bậc thang, giải chạy địa hình VMM Sa Pa… Những hoạt động này vừa tạo điểm nhấn trải nghiệm, vừa kéo dài thời gian khai thác du lịch, đặc biệt có sức hút với khách quốc tế.
Quan trọng hơn, các nghề thủ công và di sản phi vật thể không bị “đóng khung” mà đi vào mạch sống kinh tế cộng đồng. Trong đó có dệt thổ cẩm, nghệ thuật vẽ sáp ong, chạm bạc, làm khèn, trống… được tổ chức theo hướng trình diễn, trải nghiệm và bán sản phẩm. Qua đó, giúp du khách hiểu quy trình, câu chuyện văn hóa và giá trị lao động phía sau mỗi món đồ. Ở nhiều thôn bản, đội văn nghệ truyền thống biểu diễn thường xuyên thông qua trình diễn dân ca, dân vũ, nhạc cụ dân tộc của người Mông, Dao… Từ việc sinh hoạt cộng đồng, địa phương đã xây dựng trở thành một dạng “tài nguyên văn hóa” góp phần nâng chất lượng trải nghiệm, đồng thời tạo thêm thu nhập tại chỗ. Khi văn hóa tạo ra giá trị kinh tế theo hướng minh bạch, cộng đồng có thêm động lực để gìn giữ, bảo tồn và phát huy nét văn hóa đặc sắc.
Một bài học đáng chú ý ở Sa Pa là sự chuyển dịch từ du lịch “điểm đến” sang du lịch “trải nghiệm”, trong đó cộng đồng giữ vai trò chủ thể. Mô hình hợp tác xã du lịch được xem như “bộ khung” vận hành, cụ thể trong việc chuẩn hóa homestay với quy trình đón tiếp - phục vụ, phân chia lợi ích, gắn du lịch với sinh kế truyền thống, nhất là nông nghiệp. Tại Tả Van, Tả Phìn, Bản Hồ, Mường Hoa…, du khách không chỉ lưu trú mà còn tham gia đời sống bản địa, trải nghiệm ruộng bậc thang, tìm hiểu tri thức thảo dược, khám phá các nghề thủ công, ẩm thực địa phương. Những mô hình như HTX du lịch cộng đồng (chẳng hạn ở Tả Phìn) cho thấy hướng đi bền vững khi kết hợp canh tác nông nghiệp truyền thống với du lịch trải nghiệm: vừa tổ chức tour và dịch vụ ăn nghỉ, vừa gắn trách nhiệm bảo tồn không gian ruộng bậc thang và tri thức bản địa. Khi du lịch vận hành theo cấu trúc cộng đồng, văn hóa không chỉ “được kể” mà được sống, và lợi ích kinh tế quay trở lại nuôi dưỡng việc bảo tồn.
Từ thực tiễn Sa Pa, có thể nhìn ra những nguyên tắc trong việc đưa du lịch phát triển gắn với văn hóa truyền thống. Đầu tiên là chọn đúng “hạt nhân di sản” để đầu tư: không phải mọi yếu tố văn hóa đều có thể lập tức trở thành sản phẩm du lịch, nên Sa Pa tập trung vào những giá trị vừa có chiều sâu vừa có sức hút trải nghiệm như lễ hội, nghi lễ, nghề thủ công, văn nghệ bản làng, từ đó tổ chức thành sản phẩm theo mùa, theo tuyến.
Tiếp theo là tôn trọng cộng đồng như chủ thể thực sự: người dân tự bàn, tự quyết trong tổ chức lễ hội và nghi lễ, còn quản lý nhà nước đóng vai trò tạo khung, hỗ trợ điều kiện, đảm bảo an toàn và chất lượng, tránh “làm thay” hoặc sân khấu hóa quá mức. Đồng thời, việc đưa nghề thủ công vào chuỗi giá trị du lịch theo hướng trình diễn – trải nghiệm – tiêu thụ sản phẩm giúp tạo thu nhập trực tiếp, bảo tồn kỹ năng và tri thức truyền nghề.
Và cuối cùng, chính sách hỗ trợ cần đóng vai trò “đòn bẩy”, đó là tạo điều kiện cho người dân vay vốn ưu đãi, đồng thời đào tạo kỹ năng, chuyển đổi số và chuẩn hóa dịch vụ, sản phẩm, để người dân đủ năng lực, giảm tình trạng tự phát, hướng tới du lịch bền vững, phát triển kinh tế địa phương.
Dù vậy, Sa Pa đang đối mặt với các điểm nghẽn như sản phẩm du lịch còn đơn điệu, thiếu trải nghiệm sâu (về nông nghiệp), hạ tầng chưa đồng bộ (giao thông, bãi xe, vệ sinh, biển chỉ dẫn) và áp lực môi trường (rác thải, nước thải). Để khắc phục, Sa Pa cần phát triển sản phẩm chuyên đề, ứng dụng công nghệ số, đào tạo nhân lực địa phương, cải thiện hạ tầng và tăng cường hợp tác để tạo chuỗi giá trị bền vững, hướng tới mô hình du lịch nông nghiệp hữu cơ thông minh, nâng tầm thương hiệu du lịch.
Muốn giữ vững và nâng tầm chất lượng, hướng đột phá của Sa Pa đó là cần hoàn thiện quy hoạch, hạ tầng đồng bộ theo hướng tiệm cận chuẩn ASEAN, siết chặt quản lý, phát triển sản phẩm du lịch độc đáo gắn với nghề truyền thống, nông nghiệp, trải nghiệm. Đồng thời, đào tạo nhân lực tại chỗ, kết hợp xúc tiến thương hiệu, công nghệ để phát triển bền vững, giữ gìn bản sắc văn hóa, di sản và nâng cao đời sống người dân địa phương, hướng tới một đô thị du lịch xanh, thông minh, đẳng cấp.
Tóm lại, Sa Pa đang chứng minh một điều quan trọng: bảo tồn văn hóa không phải gánh nặng chi phí mà là tài sản chiến lược. Khi văn hóa được chuyển hóa đúng cách, trở thành sản phẩm du lịch trải nghiệm, lễ hội bản địa và sự tham gia thực chất của cộng đồng, di sản sẽ tạo ra sức hút khác biệt và trở thành nguồn giá trị kinh tế bền vững, giúp điểm đến không chỉ thu hút mà còn giữ chân du khách lâu hơn và tạo ra sức hút để du khách quay trở lại tìm hiểu, trải nghiệm.
