Sau khi đất nước giành độc lập năm 1945, nghệ thuật xiếc Việt Nam đã có những bước phát triển mạnh mẽ. Năm 1956, Đảng và Nhà nước đã quan tâm và cho phép thành lập đoàn xiếc quốc gia đầu tiên, sau này được đổi tên là Liên đoàn Xiếc Việt Nam cho đến nay. Ngày 16-1-1956 đã đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong việc phát triển nghệ thuật xiếc. Từ đó Liên Đoàn Xiếc Việt Nam như cánh chim đầu đàn của nghệ thuật xiếc Việt Nam. Với biết bao thế hệ nghệ sĩ xiếc tài năng, luôn gìn giữ và phát triển nghệ thuật xiếc truyền thống. Xiếc Việt Nam nổi bật với các thể loại tiết mục mang đậm văn hóa dân tộc, nghệ thuật huấn luyện và biểu diễn với các loài thú thường kết hợp với trang phục truyền thống và âm nhạc dân gian. Điều này tạo nên sự hấp dẫn riêng, thu hút cả khán giả trong nước và quốc tế.

Hơn nửa thế kỷ hình thành và phát triển, Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã không ngừng tiếp thu tinh hoa nghệ thuật truyền thống và kinh nghiệm quốc tế, đạt được những thành tựu đáng tự hào. Tuy nhiên, trước bối cảnh đổi mới và hội nhập sâu rộng của đất nước, cùng với sự thay đổi về đời sống vật chất và tư duy của con người Việt Nam, nghệ thuật xiếc đứng trước những yêu cầu và thách thức mới.

Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI năm 1986 đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong sự nghiệp cách mạng Việt Nam, khởi xướng công cuộc đổi mới toàn diện trên mọi lĩnh vực từ kinh tế, chính trị, xã hội đến văn hóa. Đảng và Nhà nước rất quan tâm tới nghệ thuật xiếc Việt Nam đã đồng ý cho xây dựng một rạp xiếc Trung ương (T.Ư) hiện đại nhất Đông Nam Á. Đây là sự chỉ đạo đúng đắn và có định hướng giúp cho ngành xiếc Việt Nam không ngừng nỗ lực phát triển. Sau hơn 9 năm xây dựng vào tháng 12-1991. Rạp Xiếc T.Ư chính thức khai mạc và đi vào hoạt động. Có thể nói đây là dấu mốc lịch sử của ngành xiếc Việt Nam khi được ghi danh vào các nước có rạp xiếc trên thế giới. Từ đó xiếc Việt Nam được quốc tế biết đến nhiều hơn, các tiết mục của xiếc Việt Nam được mời tham dư các liên hoan xiếc quốc tế. Các nghệ sĩ xiếc Việt Nam có nhiều cơ hội được học hỏi và cọ sát với các diễn viên quốc tế từ đó cũng đã đạt được nhiều giải thưởng cao trong các cuộc Liên hoan Xiếc quốc tế, đây cũng là thời điểm xiếc Việt Nam có nhiều cơ hội tiếp cận với các nền nghệ thuật xiếc hiện đại. Đồng thời, xiếc Việt Nam vẫn biết phát huy các giá trị truyền thống để phát triển nghệ thuật xiếc. Liên đoàn đã không ngừng cải tiến kỹ thuật và nâng cao chất lượng biểu diễn, giới thiệu những tiết mục xiếc đặc sắc, kết hợp giữa truyền thống và hiện đại.

Lăn vòng - Ảnh: Nguyễn Thanh Hà

Với tư duy đổi mới, Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã chủ động học tập kinh nghiệm từ các nền nghệ thuật xiếc tiên tiến trên thế giới. Đặc biệt, sự quan tâm và định hướng từ các thế hệ lãnh đạo đã tạo điều kiện thuận lợi, khuyến khích các nghệ sĩ trẻ không ngừng sáng tạo, phát triển chuyên môn, từ đó xây dựng nên những chương trình mới mang tính nghệ thuật cao, thu hút đông đảo khán giả, đặc biệt là giới trẻ.

Thực hiện Nghị quyết số 03-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Khóa VIII về “Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc”, Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã xây dựng chiến lược phát triển cụ thể. Bên cạnh việc nâng cao kỹ năng, kỹ xảo chuyên môn cho nghệ sĩ, công tác dàn dựng và sáng tạo cũng có những bước đột phá mạnh mẽ. Thay vì các tiết mục đơn lẻ truyền thống, các đạo diễn đã kết hợp sáng tạo, xây dựng các vở diễn có kịch bản, nội dung, nhân vật rõ ràng, mang tính giáo dục, nhân văn và giải trí cao. Sự đầu tư mạnh mẽ vào hình thức và nội dung đã tạo nên một diện mạo mới cho nghệ thuật xiếc, được khán giả đón nhận nồng nhiệt. Điển hình là các vở diễn như: Thạch Sanh đánh Trăn tinh cứu công chúa, Sơn Tinh, Thủy Tinh, Đám cưới Chuột, Alibaba và 40 tên cướp, Huyền thoại xứ Ai Cập, Sông Trăng, Tấm Cám đã để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng khán giả nhiều thế hệ.

Không dừng lại ở đó, Liên đoàn Xiếc Việt Nam còn mạnh dạn phối hợp liên ngành, tìm kiếm những cách tiếp cận mới và mở rộng đối tượng khán giả. Điển hình là sự hợp tác với Nhà hát Cải lương Việt Nam trong đề án Huyền sử Việt, tạo nên sự kết hợp độc đáo giữa xiếc và cải lương. Hai vở diễn Cây gậy thần và Thượng Thiên Thánh Mẫu đã mang đến sự ngạc nhiên thú vị, một cách tiếp cận mới mẻ, vừa mang tính giải trí cao, vừa giáo dục thông qua các huyền tích Việt Nam.

Hội nghị Văn hóa toàn quốc và chiến lược phát triển văn hóa trong giai đoạn mới của đất nước, với một trong những mục đích quan trọng đã được được đề ra là: thúc đẩy các hoạt động sáng tạo trong nghệ thuật và các lĩnh vực văn hóa khác. Hưởng ứng điều đó, Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã không ngừng thúc đẩy các hoạt động sáng tạo nghệ thuật. Chính những chương trình với nội dung phong phú, mang tính giáo dục và chính luận đã từng bước thay đổi cảm nhận của khán giả về nghệ thuật xiếc hiện đại, đưa nhiều chương trình trở thành thương hiệu riêng của Liên đoàn.

Với tinh thần năng động và khát khao đột phá, Liên đoàn đã chủ động hợp tác với các nghệ sĩ ảo thuật Nhật Bản để dàn dựng chương trình Ninja Magic Show. Sự kết hợp độc đáo giữa xiếc và ảo thuật này không chỉ tạo nên bất ngờ, thú vị cho khán giả trong nước mà còn thu hút đông đảo du khách Nhật Bản đến Việt Nam thưởng thức. Chương trình đã khẳng định sức mạnh lan tỏa của ngôn ngữ xiếc trong giao lưu văn hóa quốc tế, đặc biệt còn được giới thiệu rộng rãi trên truyền hình Nhật Bản

Để tiếp cận giới trẻ, đặc biệt là sinh viên và những người yêu thích âm nhạc, Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã tiên phong xây dựng chương trình Thiên Thần Lên Núi - sự kết hợp đầy sáng tạo và đột phá giữa xiếc và nhạc Rock. Với sự góp mặt của ban nhạc Ngũ Cung cùng các nghệ sĩ xiếc, chương trình đã hòa quyện tinh hoa giai điệu truyền thống và phong cách đương đại, mang đến một làn gió mới mẻ cho khán giả. Đây là minh chứng cho tinh thần không ngừng tìm tòi, sáng tạo những giá trị nghệ thuật mới.

Không chỉ dừng lại ở các chương trình giải trí, Liên đoàn Xiếc Việt Nam còn chú trọng xây dựng các chương trình mang tính xã hội, tôn vinh và tri ân các anh hùng liệt sĩ. Mục tiêu là thông qua nghệ thuật xiếc, giáo dục thế hệ trẻ về đạo lý Uống nước nhớ nguồn. Chương trình Đi cùng năm tháng, biểu diễn định kỳ vào dịp kỷ niệm Ngày Thương binh Liệt sĩ 27-7 hằng năm, là một ví dụ. Liên đoàn đã xây dựng nhiều kịch bản mang tính chính luận, tái hiện lịch sử và khắc họa hình ảnh các chiến sĩ, anh hùng liệt sĩ trên sân khấu xiếc như: Sống mãi với Điện Biên, Hà Nội của những giấc mơ, Mừng Đảng, Mừng Xuân. Những chương trình này đã thu hút đông đảo khán giả trẻ, thanh niên, sinh viên. Việc các nghệ sĩ xiếc hóa thân thành các nhân vật anh hùng như: Võ Thị Sáu, Mười cô gái Ngã ba Đồng Lộc, Tô Vĩnh Diện, Bế Văn Đàn đã mang đến những bài học lịch sử đầy cảm xúc cho học sinh, sinh viên.

Những năm gần đây, Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã có những bước tiến vượt bậc trong việc nâng cao chất lượng biểu diễn. Dù đối mặt với không ít thử thách, sự nỗ lực không ngừng nghỉ của các nghệ sĩ đã mang lại hàng loạt giải thưởng danh giá. Cụ thể, tiết mục Đu Quan họ xuất sắc giành Giải Vàng tại Liên hoan Xiếc Quốc tế ở Italia. Các tiết mục khác như Đu Son đoạt Giải Vương miện Vàng và Đu Nón đạt Giải Bạc tại Liên hoan Xiếc Thế giới 2024 cũng đã khẳng định vị thế của xiếc Việt trên trường quốc tế. Đặc biệt, tiết mục Đu Sen không chỉ gây ấn tượng mạnh mẽ với bạn bè quốc tế mà còn lan tỏa giá trị văn hóa và bản sắc Việt Nam. Những thành công này không chỉ mang lại sự ngưỡng mộ từ cộng đồng quốc tế mà còn khơi dậy niềm yêu thích đối với xiếc trong giới trẻ trong nước. Bằng chứng là lượng khán giả trẻ đến với Rạp Xiếc T.Ư ngày càng tăng. Đây chính là nguồn động lực to lớn, tiếp thêm sức mạnh cho các nghệ sĩ trẻ tiếp tục rèn luyện, sáng tạo và chinh phục những đỉnh cao mới trong tương lai.

Năm 2025, để hòa chung không khí tưng bừng của các sự kiện trọng đại của đất nước, Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã xây dựng và dàn dựng thành công chương trình nghệ thuật đặc biệt mang tên Non sông ngày thống nhất. Đây là một hoạt động ý nghĩa nhằm kỷ niệm 50 năm Ngày Giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước (30/4/1975 – 30/4/2025). Chương trình là sự hội tụ độc đáo của nhiều loại hình nghệ thuật: từ múa, kịch, ca hát, ảo thuật đến xiếc người và xiếc thú. Tất cả đều được lồng ghép một cách khéo léo, sử dụng ngôn ngữ xiếc để kể lại câu chuyện lịch sử hào hùng. Với cách dàn dựng theo chủ đề xuyên suốt, Non sông ngày thống nhất đã tái hiện sống động hình ảnh những chiến sĩ Quân đội Nhân dân trong những năm tháng chiến đấu kiên cường, cũng như khắc họa vẻ đẹp của con người Việt Nam yêu chuộng hòa bình trong công cuộc đấu tranh giải phóng miền Nam, thống nhất đất nước. Khán giả đã thực sự đắm chìm vào những ký ức không thể nào quên trong chiều dài lịch sử dân tộc, cảm nhận sâu sắc về sức mạnh truyền thống, sự hy sinh và mất mát của biết bao thế hệ cha anh, các anh hùng liệt sĩ và chiến sĩ Quân đội Nhân dân Việt Nam để có được ngày non sông nối liền một dải. Chương trình không chỉ mang đến những màn biểu diễn mãn nhãn mà còn khơi gợi nhiều cảm xúc tự hào và trân trọng lịch sử.

Trong thời gian tới, Liên đoàn Xiếc Việt Nam sẽ tiếp tục xây dựng các chiến lược phát triển chuyên môn và nghệ thuật theo từng giai đoạn cụ thể. Chúng tôi tập trung vào việc nâng cao chuyên môn và phát triển nguồn lực nghệ sĩ trẻ, đồng thời sáng tạo các sản phẩm nghệ thuật mới, ứng dụng công nghệ hiện đại kết hợp tinh hoa truyền thống. Mục tiêu là mang đến một nền nghệ thuật xiếc đậm đà bản sắc dân tộc, phục vụ đông đảo khán giả trong nước và du khách quốc tế.

Liên đoàn Xiếc Việt Nam đã và đang khẳng định vai trò tiên phong trong việc phát triển văn hóa nghệ thuật, góp phần nâng cao đời sống tinh thần cho nhân dân, đặc biệt là thế hệ trẻ. Với những nỗ lực không ngừng, xiếc Việt Nam vững bước cùng đất nước trong “Kỷ nguyên vươn mình của dân tộc”.

TỐNG TOÀN THẮNG

Ths, NSND, Giám đốc Liên đoàn Xiếc Việt Nam

-------------------------------------

Tham luận tại Hội thảo “Nhìn lại sự vận động, phát triển của văn học, nghệ thuật Việt Nam 50 năm sau ngày đất nước thống nhất (30/4/1975-30/4/2025)” do Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật tổ chức tháng 6-2025.