Trang phục truyền thống của người Khơ Mú từ bao đời nay vẫn được coi là linh hồn văn hóa, là niềm tự hào của cả cộng đồng. Trong đời sống thường ngày và nhất là trong những dịp lễ hội quan trọng, người phụ nữ Khơ Mú bản Nậm Pù, xã Huổi Một, tỉnh Sơn La, vẫn khoác lên mình những trang phục truyền thống như chiếc khăn piêu, chiếc áo cóm đen và chiếc váy đen giản dị mà duyên dáng, để qua đó gửi gắm tâm tư, khát vọng và tình yêu với mảnh đất quê hương.

Phụ nữ Khơ Mú với khăn piêu, áo cóm đen và váy đen

Chiếc khăn piêu là điểm nhấn đầu tiên của bộ trang phục. Khăn piêu của phụ nữ Khơ Mú có dáng dấp khá giống với khăn piêu của người Thái nhưng giản dị hơn, đầu khăn được khâu những đường viền xanh, đỏ mềm mại, không cầu kỳ họa tiết nhưng vẫn đủ để tạo nên sự duyên dáng. Khi quấn khăn, mái tóc búi cao gọn gàng càng làm nổi bật chiếc khăn, còn viền khăn với sắc xanh, đỏ như một dải mây nhẹ vắt ngang mái đầu. Chiếc khăn ấy không chỉ giúp tôn lên vẻ đẹp của người con gái trong bản mà còn là điểm kết nối tâm hồn, mang theo niềm tin và sự bảo vệ.

Áo cóm đen của phụ nữ Khơ Mú chính là linh hồn của bộ trang phục. Màu đen không hề đơn điệu mà là gam nền thuần khiết, tôn lên các chi tiết trang trí. Trên áo, người Khơ Mú gắn những đồng tiền bạc, hạt ngọc nhiều màu, những chiếc cúc bạc hình chữ nhật xếp thành hàng đều đặn, mỗi chi tiết đều mang ý nghĩa cầu mong giàu sang, phồn thịnh và hạnh phúc. Áo thường có cổ cắt hình chữ V, phần nẹp may tỉ mỉ, đôi khi đính thêm thổ cẩm, tạo nên sự hòa quyện giữa vẻ đẹp mặn mà và niềm tin tâm linh. Chị Hùng Thị Hải, một phụ nữ Khơ Mú trong bản, chia sẻ: “Bộ áo cóm gắn bao công sức, từng đồng bạc đính vào áo là niềm mong ước cho gia đình bình an, đủ đầy. Với chúng tôi, mặc áo cóm không chỉ là mặc áo mà còn là giữ lấy hồn cốt của dân tộc mình”.

Chị Hùng Thị Hải luôn tự hào về bộ trang phục truyền thống của dân tộc mình

Váy của phụ nữ Khơ Mú thoạt nhìn có vẻ đơn giản nhưng lại ẩn chứa nhiều ý nghĩa. Váy được may từ vải đen, dài ngang bắp chân để thuận tiện cho công việc đồng áng, vừa kín đáo vừa gọn gàng. Trong dịp lễ hội, váy có thể dài đến gót chân, gấu váy điểm xuyết bằng những dải vải màu nổi bật, làm tăng thêm sự duyên dáng cho người mặc. Thắt lưng bằng dải vải sặc sỡ thường buộc bên hông, giúp tôn lên dáng vóc người phụ nữ. Sự giản dị của chiếc váy phản ánh cuộc sống lao động cần cù, song vẫn giữ vẻ đẹp kín đáo và nữ tính.

Hành trình tạo nên một bộ trang phục truyền thống Khơ Mú là cả một quá trình công phu. Để may xong một bộ trang phục, phụ nữ trong bản có thể mất từ một đến hai tháng. Từng đường kim, mũi chỉ, từng đồng bạc, từng hạt ngọc đều được chọn lựa và gắn vào với sự tỉ mỉ và kiên nhẫn. Trước đây, người Khơ Mú ít dệt vải mà thường mua vải từ các dân tộc láng giềng, nhưng chính trong việc sáng tạo, may đo và trang trí, họ đã khẳng định được bản sắc riêng của mình. Khi làm áo, người phụ nữ thường dành nhiều tâm huyết để cài từng chi tiết, bởi đó không chỉ là bộ đồ mặc, mà còn là niềm kiêu hãnh gửi gắm đến con cháu.

Vẻ đẹp của trang phục Khơ Mú ở bản Nậm Pù không chỉ là cái đẹp bên ngoài mà còn là sự hòa quyện giữa con người và thiên nhiên, giữa quá khứ và hiện tại. Những hoa văn, những đồng bạc hay hạt ngọc lấp lánh đều ẩn chứa ý niệm về sự mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống no đủ, con cháu sum vầy. Khi phụ nữ Khơ Mú khoác lên mình bộ trang phục truyền thống, họ không chỉ làm đẹp cho bản thân mà còn kể câu chuyện về dân tộc mình, về lịch sử và những giá trị văn hóa đã tồn tại từ bao đời. Đó là cách nối liền thế hệ, để quá khứ không bị lãng quên trong hiện tại.

Tuy vậy, trang phục truyền thống Khơ Mú cũng đang đối diện với thách thức. Nhịp sống hiện đại khiến giới trẻ ít mặc trang phục truyền thống trong đời thường. Nhiều người ưa chuộng quần áo may sẵn tiện lợi hơn. Việc nguyên liệu ngày càng khan hiếm, giá thành cao và thời gian may lâu cũng là trở ngại. Nhưng trong lễ hội, trong những dịp đặc biệt, phụ nữ Khơ Mú ở bản Nậm Pù vẫn trân trọng khoác lên mình váy áo truyền thống, bởi họ hiểu rằng đó là cách gìn giữ bản sắc, là sợi dây kết nối cộng đồng.

Ngày nay, chính quyền, các cơ quan đoàn thể ở địa phương cùng người dân trong bản đã tổ chức nhiều hoạt động nhằm bảo tồn trang phục truyền thống. Các lớp truyền dạy kỹ thuật thêu, may, cách quấn khăn được mở để khuyến khích thế hệ trẻ học hỏi. Du lịch cộng đồng cũng tạo cơ hội để trang phục truyền thống tỏa sáng, khi khách du lịch đến bản, chị em phụ nữ quấn khăn piêu, mặc váy đen để chào đón, biểu diễn và giới thiệu nét văn hóa của mình. Trong những khoảnh khắc ấy, trang phục không chỉ là bộ quần áo mà trở thành biểu tượng sống động của văn hóa.

Hình ảnh những người phụ nữ Khơ Mú ở bản Nậm Pù, từ trên nương rẫy trở về nhà trong buổi chiều tà, với váy đen gọn gàng, khăn piêu phấp phới trong gió, ánh bạc trên áo khẽ lóe sáng dưới nắng thật đẹp. Đó là vẻ đẹp dung dị mà sâu lắng, không ồn ào phô trương nhưng đủ để chạm tới trái tim. Trang phục ấy chính là tiếng nói của núi rừng, là bài thơ bất tận của đất trời, là minh chứng rằng bản sắc văn hóa không bao giờ mất đi khi còn có những người trân trọng và giữ gìn.

Bài, ảnh: NGÔ HUYỀN