50 năm sau ngày đất nước thống nhất (1975-2025), văn học nghệ thuật Ninh Bình đã không ngừng phát triển, góp phần khẳng định bản sắc văn hóa địa phương trong dòng chảy chung của nền văn hóa dân tộc. Với vị thế là vùng địa linh nhân kiệt, giàu truyền thống lịch sử và văn hóa, Ninh Bình đã trở thành nguồn cảm hứng phong phú cho nhiều sáng tác văn học, âm nhạc, mỹ thuật, sân khấu và nhiếp ảnh.

Trình diễn nghệ thuật trong khuôn khổ Lễ kỷ niệm 10 năm Danh thắng Tràng An được UNESCO ghi danh - Ảnh: Ninh Mạnh Thắng

Ngày 30-4-1975 là dấu mốc trọng đại trong lịch sử dân tộc Việt Nam - kết thúc hoàn toàn các cuộc kháng chiến chống thực dân, đế quốc, mở ra kỷ nguyên độc lập, hòa bình và phát triển. Cùng với sự chuyển mình của đất nước, văn học, nghệ thuật cả nước nói chung và Ninh Bình nói riêng bước vào thời kỳ đổi mới và phát triển mạnh mẽ, trở thành một trong những lực lượng tinh thần quan trọng góp phần xây dựng đời sống văn hóa mới, khơi dậy lòng yêu nước, niềm tự hào dân tộc và bản sắc địa phương.

Với vị trí địa lý, địa văn hóa đặc biệt, Ninh Bình là nơi đặt nhiều dấu mốc lịch sử quan trọng trong tiến trình lịch sử dân tộc, cũng là nơi lưu giữ nhiều di sản văn hoá vật thể, phi vật thể giá trị, là không gian sinh thành và lan tỏa của nhiều tài năng nghệ thuật. Trong suốt 50 năm qua, văn học, nghệ thuật Ninh Bình đã có những thành tựu đáng tự hào, phản ánh sâu sắc hiện thực cuộc sống, con người và quê hương trong quá trình phát triển và hội nhập.

Khái quát về lịch sử, văn hóa Ninh Bình

Ninh Bình nằm ở cửa ngõ phía Nam của đồng bằng châu thổ sông Hồng, có vị trí đặc biệt, nằm ở nơi tiếp giáp, giao thoa giữa 3 khu vực địa lý, cũng là 3 vùng văn hóa của đất nước đồng bằng châu thổ sông Hồng, vùng núi Tây Bắc và Bắc Trung Bộ, thuận lợi cả về giao thông đường bộ và đường thủy. Đặc điểm vị trí địa lý, điều kiện tự nhiên, bề dày lịch sử và văn hóa nơi đây đã tạo ra cho lịch sử, văn hóa và con người Ninh Bình phát triển rất đa dạng, năng động trên nền tảng văn minh châu thổ sông Hồng, tạo dựng nên một không gian văn hóa đặc sắc, là nơi lưu giữ nhiều lớp trầm tích lịch sử, gìn giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống, tiếp nối mạch nguồn lịch sử dân tộc.

Tiết mục hát Văn của CLB NTTT huyện Kim Sơn (trước đây) - Nguồn: ninhbinh.gov.vn

Suốt chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc Việt Nam, Ninh Bình luôn để lại dấu ấn lịch sử, văn hóa sâu đậm với 1821 di sản văn hóa vật thể và gần 400 di sản văn hóa phi vật thể phản ánh đậm nét đời sống vật chất, tinh thần của người Ninh Bình nói riêng, người Việt Nam nói chung từ xưa đến nay. Cách đây ba vạn năm, Ninh Bình là nơi cư trú của người tiền sử, một trong những nơi có con người sinh sống sớm nhất ở khu vực đồng bằng sông Hồng, mà dấu tích còn lưu lại ở các di chỉ khảo cổ học. Trong thời kỳ Bắc thuộc, Ninh Bình tồn tại một Châu trị lớn, nơi ghi dấu nhiều cuộc khởi nghĩa, đấu tranh giành độc lập của người Việt. Thế kỷ  X, Ninh Bình là kinh đô đầu tiên của Việt Nam, nơi khai sinh nhà nước Đại Cồ Việt, mảnh đất gắn với sự nghiệp của 6 vị vua thuộc 3 triều đại Đinh - Tiền Lê - Lý với các dấu ấn lịch sử oai hùng của dân tộc. Sau khi Đinh Bộ Lĩnh đánh dẹp và thu phục 12 sứ quân, thống nhất giang sơn, lên ngôi hoàng đế, đặt tên nước là Đại Cồ Việt, ông đã  chọn Hoa Lư làm kinh đô. Với vai trò là kinh đô trong 42 năm (968 - 1010), Hoa Lư đã đặt nền móng cho việc xây dựng nhà nước Đại Việt vững bền, phát triển qua hàng ngàn năm lịch sử.

Văn hóa nghệ thuật truyền thống của Ninh Bình rất phong phú, đó là nghệ thuật hát chèo, hát xẩm, hát văn, múa trống, các làn điệu dân ca, dân vũ của đồng bào dân tộc Mường... được nhân dân lưu truyền, bảo tồn và phát huy cho đến ngày nay. Nghệ thuật kiến trúc qua các giai đoạn lịch sử cũng được ghi dấu trên nhiều công trình kiến trúc văn hóa, tôn giáo, tín ngưỡng như: đền thờ vua Đinh Tiên Hoàng và đền thờ vua Lê Đại Hành, đền Thánh Nguyễn, nhà thờ đá Phát Diệm... các lễ hội văn hóa truyền thống đặc sắc được duy trì (lễ hội Hoa Lư, lễ hội đền Bình Hải, lễ hội báo bản làng Nộn Khê....). Các nghề truyền thống như nghề thêu ren Ninh Hải, nghề cói Kim Sơn, nghề đá mỹ nghệ Ninh Vân… ngoài giá trị kinh tế còn chứa đựng giá trị văn hóa, nghệ thuật qua các giai đoạn lịch sử.

Trong dòng chảy phát triển chung của tỉnh, văn học nghệ thuật Ninh Bình luôn đồng hành, phản ánh và định hướng giá trị thẩm mỹ, đạo đức cho cộng đồng. Các thế hệ văn nghệ sĩ Ninh Bình đã góp phần làm phong phú đời sống tinh thần của nhân dân, giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, cổ vũ mạnh mẽ cho công cuộc xây dựng và phát triển quê hương thời kỳ đổi mới và hội nhập.

Một số thành tựu nổi bật của văn học nghệ thuật Ninh Bình sau 50 năm thống nhất đất nước

Sau ngày thống nhất đất nước, tháng 12-1975, Quốc hội đã có Nghị quyết hợp nhất một số tỉnh, trong đó có hợp nhất tỉnh Nam Hà và tỉnh Ninh Bình thành một tỉnh mới, lấy tên là tỉnh Hà Nam Ninh. Tháng 12-1992, tỉnh Ninh Bình được tái lập theo Nghị quyết kỳ họp thứ 9 Quốc hội khóa VIII. Quán triệt sâu sắc quan điểm chỉ đạo của Đảng: “Văn học, nghệ thuật là lĩnh vực rất quan trọng, đặc biệt tinh tế của văn hóa; là nhu cầu thiết yếu, thể hiện khát vọng chân, thiện, mỹ của con người; là một trong những động lực to lớn trực tiếp góp phần xây dựng nền tảng tinh thần của xã hội”, tỉnh Ninh Bình đã đã ban hành nhiều văn bản để lãnh đạo, chỉ đạo, xây dựng các chương trình, kế hoạch  tổ chức triển khai thực hiện các nhiệm vụ về văn học, nghệ thuật; ban hành nhiều văn bản chỉ đạo các cấp, các ngành tổ chức triển khai thực hiện. Từ thực tiễn yêu cầu nhiệm vụ, UBND tỉnh bố trí kinh phí phù hợp với yêu cầu nhiệm vụ cho hoạt động văn hóa, văn học, nghệ thuật và tổ chức thực hiện các chương trình, đề án trọng tâm, trọng điểm.

Nhờ vậy, sau nửa thế kỷ (1975-2025), văn học nghệ thuật Ninh Bình đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng cả về lực lượng sáng tác, chất lượng tác phẩm và vai trò xã hội. Đây là giai đoạn ghi nhận sự phát triển bền bỉ, liên tục của đội ngũ văn nghệ sĩ, khẳng định vị trí của Ninh Bình trên bản đồ văn hóa, nghệ thuật cả nước. Đội ngũ văn nghệ sĩ không ngừng lớn mạnh cả về số lượng và chất lượng, bao gồm nhiều cây bút, họa sĩ, nhạc sĩ, nghệ sĩ sân khấu… gắn bó lâu dài với đời sống văn hóa Ninh Bình. Các chi hội chuyên ngành (văn học, mỹ thuật, âm nhạc, sân khấu, nhiếp ảnh, nghiên cứu sưu tầm văn hoá dân gian…) được củng cố và phát huy hiệu quả. Nhiều nghệ sĩ của Ninh Bình đã được kết nạp vào các hội chuyên ngành Trung ương, giành được các giải thưởng khu vực và quốc gia, qua đó nâng cao vị thế văn học nghệ thuật của tỉnh trong đời sống văn hóa cả nước.

Thời kỳ sinh hoạt trong Hội Văn học nghệ thuật Hà Nam Ninh, một số tác phẩm văn học, sân khấu của tác giả Ninh Bình gây được sự chú ý như: tập thơ Cánh diều mùa thu (Thanh Thản), Mưa nắng sông quê (Lâm Xuân Vi); Truyện cổ Hoa Lư (Trương Đình Tưởng); vở kịch Những người nói thật (An Viết Đàm), Đất chuyển và Hoa Trương Sơn (Đăng Thanh), Vườn Cam (Lương Tá)… Các tác phẩm của tác giả Ninh Bình mang đậm dấu ấn con người, vùng đất Cố đô Hoa Lư. Sau ngày tái lập tỉnh 1992, số lượng hội viên khiêm tốn, điều kiện cơ sở vật chất khó khăn, song văn học, nghệ thuật Ninh Bình đã và đang có bước phát triển mới.

Từ năm 1995, tỉnh đã thành lập, xây dựng quy chế và duy trì việc xét, trao tặng Giải thưởng Văn học Nghệ thuật Trương Hán Siêu. Đến nay, đã tổ chức 6 đợt xét và trao giải thưởng cho gần 390 công trình, tác phẩm văn học nghệ thuật, đảm bảo công tâm, khách quan, tạo được sự nhất trí, đoàn kết và có tác dụng thiết thực, khơi dậy niềm đam mê sáng tạo của đội ngũ văn nghệ sĩ. Tỉnh cũng tổ chức 3 đợt xét, đề nghị Nhà nước tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật; 5 đợt xét đề nghị danh hiệu Nghệ sĩ nhân dân, Nghệ sĩ ưu tú, Nghệ nhân nhân dân, Nghệ nhân ưu tú. Đến nay, Ninh Bình đã có 1 tác giả được trao tặng Giải thưởng nhà nước về văn học nghệ thuật, 2 Nghệ sĩ nhân dân, 12 Nghệ sĩ ưu tú, 8 Nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể.

Tác phẩm văn học, nghệ thuật Ninh Bình đa dạng về loại hình và nội dung thể hiện

Lĩnh vực văn học phát triển ổn định, mang bản sắc riêng, phản ánh sâu sắc vùng đất và con người cố đô Hoa Lư. Nhiều tác phẩm văn xuôi, thơ, lý luận phê bình của các tác giả như Lâm Xuân Vi, Kao Sơn, Bình Nguyên, Vũ Thanh Lịch, Hoàng Phương Nhâm, Đinh Ngọc Lâm... đã đoạt giải thưởng lớn, góp phần tạo dựng thương hiệu “Miền lục bát Cố đô”. Âm nhạc Ninh Bình ghi dấu ấn với hàng trăm ca khúc nổi tiếng ca ngợi quê hương, con người, di sản, trong đó nhiều tác phẩm có sức lan tỏa mạnh mẽ như Ninh Bình quê mẹ, Huyền thoại Tràng An… Mỹ thuật và nhiếp ảnh cũng đạt được nhiều thành tựu nổi bật, với các tác phẩm đoạt giải thưởng khu vực, quốc gia và quốc tế, góp phần quảng bá hình ảnh Ninh Bình đến bạn bè thế giới. Một số tác giả có nhiều tác phẩm tạo được sự chú ý của công chúng như họa sĩ, nhà điêu khắc Kù Kao Khải, Lương Trịnh, Phú Văn, nghệ sĩ nhiếp ảnh Ninh Mạnh Thắng, Vũ Đức Phương… Nghệ thuật sân khấu phát triển cả chuyên nghiệp và quần chúng, tiêu biểu là hoạt động của Nhà hát Chèo Ninh Bình với gần 200 buổi biểu diễn mỗi năm; các vở diễn như Linh khí Hoa Lư, Tấm áo bào Hoàng đế… đoạt giải cao tại các hội diễn quốc gia. Lĩnh vực nghiên cứu, sưu tầm văn hóa dân gian đóng vai trò quan trọng trong bảo tồn di sản, với nhiều công trình giá trị như Thơ văn núi Dục Thúy, Truyện cổ Hoa Lư gắn với tên tuổi các nhà nghiên cứu Trương Đình Tưởng, Đặng Công Nga… Các loại hình nghệ thuật truyền thống như hát xẩm, hát chèo, hát văn được phục dựng và truyền dạy rộng rãi. Đội ngũ văn nghệ sĩ của tỉnh ngày càng phát triển về số lượng và chất lượng, với hơn 215 hội viên Hội Văn học Nghệ thuật, trong đó có trên 80 hội viên Trung ương, đạt gần 200 giải thưởng mỗi năm. Công tác giao lưu, hợp tác quốc tế được đẩy mạnh, góp phần giới thiệu hình ảnh văn hóa, nghệ thuật Ninh Bình ra thế giới. Những thành tựu đó không chỉ góp phần nâng cao đời sống tinh thần nhân dân, giữ gìn và phát huy bản sắc văn hóa địa phương mà còn khẳng định vai trò của văn học, nghệ thuật trong chiến lược phát triển bền vững của tỉnh trong thời kỳ hội nhập.

Đóng góp tích cực trong phát triển du lịch, công nghiệp văn hóa, kinh tế di sản của địa phương

Văn học, nghệ thuật không chỉ là sản phẩm văn hóa, mà còn là nền tảng tinh thần, tài nguyên sáng tạo thúc đẩy phát triển du lịch, công nghiệp văn hóa và kinh tế di sản. Trong bối cảnh hội nhập và chuyển đổi số, việc đầu tư có chiều sâu cho sáng tác, bảo tồn, quảng bá và ứng dụng văn học, nghệ thuật chính là chiến lược dài hạn để Ninh Bình xây dựng thương hiệu văn hóa, du lịch bền vững, hướng đến mô hình “đô thị di sản thiên niên kỷ” như định hướng của tỉnh.

Với bề dày lịch sử và bản sắc văn hóa độc đáo, Ninh Bình sở hữu nhiều di sản mang giá trị thế giới như Quần thể danh thắng Tràng An, Cố đô Hoa Lư… Văn học, nghệ thuật đóng vai trò tiên phong trong việc khắc họa vẻ đẹp đất và người nơi đây, góp phần hình thành “ký ức biểu tượng” cho du khách trong và ngoài nước. Các tác phẩm văn học như: Người hát thánh ca, Đi qua đồng cói, Vườn xưa, Những viên sỏi phát sáng, hay những chùm thơ về Tràng An, Tam Cốc, núi Non Nước… đã góp phần hình tượng hóa vẻ đẹp Ninh Bình trong tâm thức công chúng. Bằng ngôn ngữ giàu hình tượng, các tác phẩm này không chỉ giới thiệu danh thắng mà còn truyền tải chiều sâu văn hóa, lịch sử, tín ngưỡng, từ đó kích thích nhu cầu trải nghiệm và khám phá của du khách. Nhiều ca khúc như Huyền thoại Tràng An, Ninh Bình như một khúc ca, Nơi mái chèo bay lên… đã tạo cảm xúc tích cực cho du khách khi tới Ninh Bình. Trong các lễ hội lớn như lễ hội Hoa Lư, Tuần du lịch Tam Cốc - Tràng An, các tiết mục nghệ thuật biểu diễn (chèo, xẩm, hát văn) do nghệ sĩ địa phương dàn dựng và trình diễn đã tạo ấn tượng sâu sắc đối với du khách, giúp chuyển hóa giá trị di sản thành trải nghiệm văn hóa sống động. Mỹ thuật và nhiếp ảnh cũng góp phần hình thành các ấn phẩm, bộ sưu tập, không gian trưng bày mang đậm bản sắc cố đô, nhiếp ảnh nghệ thuật về mùa lúa chín Tam Cốc, cảnh quan hang động, nghi lễ truyền thống… Những hình ảnh này không chỉ lưu giữ ký ức  mà còn là công cụ quảng bá hiệu quả trên các nền tảng truyền thông số và mạng  xã hội.

Với hệ sinh thái di sản phong phú, Ninh Bình định hướng phát triển công nghiệp văn hóa trên nền tảng bản sắc. Văn học, nghệ thuật đóng vai trò là hệ gen sáng tạo, cung cấp nội dung, cốt truyện, chất liệu thẩm mỹ cho các ngành công nghiệp văn hóa như điện ảnh, mỹ thuật, thiết kế, trò chơi điện tử, sách tranh, phim tài liệu du lịch… Các nghệ sĩ Ninh Bình như Vũ Đức Phương, Ninh Mạnh Thắng, Kù Kao Khải, Nguyễn Quỳnh Anh, Chí Linh... không chỉ sáng tác mà còn tham gia sản xuất đa phương tiện, xây dựng các video quảng bá, sáng tạo thương hiệu vùng... Tạp chí Văn nghệ Ninh Bình cũng tích cực lan tỏa các tác phẩm nghệ thuật địa phương, góp phần nuôi dưỡng nguồn dữ liệu văn hóa bản địa, làm nền cho các hoạt động công nghiệp sáng tạo.

Văn học, nghệ thuật còn giúp giải mã các tầng giá trị di sản, từ đó nâng cao nhận thức cộng đồng và du khách về chiều sâu lịch sử, văn hóa. Các công trình nghiên cứu, sưu tầm như Thơ văn núi Dục Thúy, Thơ văn khắc Đá Ninh Bình, Văn học dân gian Ninh Bình... là nền tảng để phát triển du lịch văn hóa, giáo dục di sản, hình thành các mô hình kinh tế cộng đồng gắn với di sản. Việc phục hồi nghệ thuật hát xẩm, chèo, hát văn… gắn với các điểm du lịch đã tạo sinh kế cho nghệ nhân, hình thành mô hình kinh tế sáng tạo gắn với bảo tồn văn hóa. Mô hình Câu lạc bộ Xẩm Hà Thị Cầu không chỉ bảo tồn nghệ thuật truyền thống mà còn trở thành sản phẩm du lịch văn hóa độc đáo, góp phần tạo công ăn việc làm và thu hút khách du lịch quốc tế có chiều sâu trải nghiệm.

Đóng góp trong xây dựng văn hóa, con người vùng đất Cố đô

Với chức năng nhận thức, giáo dục và thẩm mỹ, văn học, nghệ thuật không chỉ làm giàu đời sống tinh thần mà còn tham gia sâu vào tiến trình xây dựng con người - trung tâm của phát triển bền vững. 50 năm qua, văn học, nghệ thuật Ninh Bình đã không ngừng vun đắp nền tảng văn hóa, khơi nguồn cảm hứng sáng tạo và góp phần hình thành hệ giá trị con người Cố đô.

Qua thơ ca, truyện ngắn, tiểu thuyết, sân khấu, âm nhạc và nhiếp ảnh, các nghệ sĩ đã khắc họa đậm nét hình ảnh con người Ninh Bình cần cù, nghĩa tình, kiên cường trong lịch sử dựng nước và giữ nước. Tác phẩm của các tác giả như Lâm Xuân Vi, Kao Sơn, Vũ Thanh Lịch, Bình Nguyên, Hoàng Phương Nhâm… đã gợi lại khí phách hào hùng của triều đại Đinh - Tiền Lê, vẻ đẹp trầm mặc của Tràng An - Tam Cốc, phong tục sinh hoạt hay tín ngưỡng dân gian vùng đồng bằng sông Hồng. Những tác phẩm này không chỉ lưu giữ ký ức văn hóa mà còn truyền cảm hứng cho thế hệ sau về lòng tự hào, tinh thần trách nhiệm với di sản quê hương.

Thông qua việc phản ánh các giá trị nhân văn, lý tưởng yêu nước, lối sống hài hòa với thiên nhiên và cộng đồng, các tác phẩm văn học, nghệ thuật đã góp phần quan trọng trong quá trình hình thành hệ giá trị con người Ninh Bình: trung thực - nghĩa tình - cần cù - sáng tạo. Nhiều tác phẩm thể hiện sự cảm thông với số phận con người, sự trăn trở về lối sống thực dụng, khát vọng vươn lên và giữ gìn bản sắc cá nhân giữa thời kỳ hội nhập. Từ đó góp phần xây dựng con người có bản lĩnh văn hóa, biết trân trọng cội nguồn, sống tử tế và có trách nhiệm với cộng đồng, lan tỏa tinh thần nhân văn, đoàn kết và đổi mới. Thông qua thơ, nhạc, sân khấu, mỹ thuật, những vấn đề bức thiết như bảo tồn di sản, giáo dục đạo đức, phòng chống mê tín dị đoan, ứng xử trong gia đình, xã hội… được phản ánh sâu sắc, góp phần điều chỉnh hành vi và nâng cao ý thức cộng đồng, thúc đẩy xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, phát triển con người toàn diện. Từ hình ảnh người dân làng nghề đến nghệ nhân hát xẩm, từ thanh niên nông thôn đến trí thức thành thị, con người Ninh Bình bước vào nghệ thuật như bước vào chính trang sử của mình, thể hiện bản lĩnh vừa năng động, sáng tạo, hội nhập nhưng vẫn gìn giữ gốc rễ văn hóa bản địa. Bên cạnh đó, một số nghệ sĩ Ninh Bình tích cực sử dụng công nghệ số, khai thác tư liệu văn hóa địa phương để sản xuất các sản phẩm truyền thông, phim ngắn, podcast, nghệ thuật trình diễn... Đây là biểu hiện rõ nét của một lớp văn nghệ sĩ có trách nhiệm với cộng đồng, đồng hành cùng địa phương xây dựng nền văn hóa hiện đại trên nền tảng truyền thống.

Khó khăn, thách thức trong giai đoạn hiện nay

Bên cạnh những thành tựu đáng ghi nhận, văn học, nghệ thuật Ninh Bình hiện nay đang đối mặt với nhiều khó khăn, thách thức cả khách quan lẫn chủ quan, đòi hỏi sự nhìn nhận nghiêm túc để có những giải pháp phù hợp, nhằm tiếp tục phát triển bền vững trong giai đoạn mới.

Một trong những khó khăn lớn nhất là tình trạng thiếu hụt đội ngũ văn nghệ sĩ trẻ, có chuyên môn sâu và khả năng sáng tạo bền bỉ. Lực lượng sáng tác chủ yếu vẫn là những văn nghệ sĩ trưởng thành trong giai đoạn trước, trong khi lớp kế cận còn mỏng, thiếu điều kiện rèn luyện, thử thách và cọ xát thực tế. Việc đào tạo, bồi dưỡng nhân lực văn học, nghệ thuật chưa theo kịp với nhu cầu phát triển của đời sống văn hóa và yêu cầu hội nhập quốc tế. Một số tác giả vẫn sáng tác theo cảm tính, thiếu chiến lược dài hạn, thiếu môi trường học thuật và phản biện nghệ thuật chuyên sâu để nâng cao chất lượng tác phẩm. Tính chuyên nghiệp trong hoạt động sáng tác, quảng bá và công bố tác phẩm còn hạn chế.

Nguồn lực đầu tư cho văn học, nghệ thuật còn hạn hẹp, chưa tương xứng với vai trò của lĩnh vực này trong phát triển văn hóa, con người. Các chương trình đặt hàng sáng tác, hỗ trợ xuất bản, triển lãm, biểu diễn... chưa được thực hiện thường xuyên và ổn định. Cơ sở vật chất phục vụ hoạt động nghệ thuật ở địa phương còn thiếu và yếu, nhất là ở các chi hội chuyên ngành. Việc ứng dụng công nghệ, truyền thông số để quảng bá tác phẩm nghệ thuật vẫn còn mới mẻ, chưa phát huy hết tiềm năng. Nhiều văn nghệ sĩ chưa kịp thích nghi với môi trường sáng tạo số, còn lúng túng trong việc chuyển đổi hình thức thể hiện truyền thống sang hiện đại.

Trong thời đại bùng nổ thông tin và hội nhập văn hóa, văn học, nghệ thuật Ninh Bình đang đứng trước áp lực cạnh tranh gay gắt với các loại hình giải trí hiện đại và xu hướng thương mại hóa trong sáng tạo nghệ thuật. Sự du nhập ồ ạt của các sản phẩm văn hóa ngoại lai cũng đặt ra yêu cầu cấp thiết phải gìn giữ, bảo vệ giá trị nghệ thuật truyền thống, đồng thời đổi mới nội dung, hình thức để đáp ứng nhu cầu thẩm mỹ ngày càng đa dạng của công chúng. Không ít tác phẩm còn mang tính minh họa, thiếu tính khám phá nghệ thuật hoặc chiều sâu tư tưởng. Việc gắn kết giữa văn học, nghệ thuật với đời sống đương đại chưa chặt chẽ, nhiều sáng tác còn xa rời thực tiễn, chưa bắt trúng những vấn đề nóng hổi của xã hội và con người hôm nay.

Một số giải pháp phát triển văn học nghệ thuật Ninh Bình trong kỷ nguyên mới

Trong bối cảnh cách mạng công nghiệp lần thứ tư, hội nhập quốc tế sâu rộng và sự chuyển dịch mạnh mẽ trong đời sống văn hóa, xã hội, văn học, nghệ thuật Ninh Bình cần có những định hướng chiến lược rõ ràng và giải pháp thiết thực để phát triển bền vững, phát huy hiệu quả vai trò trong xây dựng con người, bảo tồn bản sắc và nâng cao sức cạnh tranh văn hóa địa phương.

Trước hết, cần chú trọng đào tạo, phát hiện và bồi dưỡng lực lượng sáng tác trẻ, có năng lực, đam mê và bản sắc. Có thể tổ chức các trại sáng tác, lớp tập huấn chuyên đề, cuộc thi sáng tác theo từng chuyên ngành, từng đối tượng; tạo điều kiện để các văn nghệ sĩ trẻ tiếp cận thực tiễn, di sản, con người và những vấn đề đương đại của Ninh Bình. Khuyến khích hình thành các nhóm sáng tác chuyên sâu, liên thế hệ và liên ngành để học hỏi, nâng cao kỹ năng nghề nghiệp, tạo môi trường học thuật cởi mở, khơi gợi cảm hứng đổi mới tư duy nghệ thuật. Coi trọng việc rèn luyện bản lĩnh chính trị, đạo đức nghề nghiệp cho đội ngũ văn nghệ sĩ, nhất là trong môi trường truyền thông số.

Cần có chính sách ổn định và dài hạn trong việc hỗ trợ sáng tác, xuất bản, quảng bá các tác phẩm văn học, nghệ thuật có giá trị tư tưởng, thẩm mỹ cao, phản ánh đặc sắc về con người, thiên nhiên, lịch sử, văn hóa Ninh Bình. Chú trọng đặt hàng sáng tác các tác phẩm quảng bá di sản văn hóa và du lịch của tỉnh. Bên cạnh đó, đẩy mạnh xã hội hóa trong lĩnh vực nghệ thuật bằng cách tạo cơ chế thuận lợi cho các tổ chức, cá nhân đầu tư, tài trợ cho hoạt động sáng tạo và biểu diễn nghệ thuật, thành lập các quỹ phát triển văn học, nghệ thuật hoặc bảo trợ sáng tác.

Trong thời đại số hóa, văn học, nghệ thuật không thể đứng ngoài xu hướng chuyển đổi số. Ninh Bình cần xây dựng các nền tảng giới thiệu, quảng bá tác phẩm văn học, nghệ thuật trực tuyến; tổ chức các triển lãm, diễn xướng, trình diễn nghệ thuật bằng hình thức kết hợp công nghệ số, thực tế ảo, đa phương tiện để tăng sức hấp dẫn, tiếp cận công chúng trẻ. Khuyến khích các văn nghệ sĩ sử dụng  công nghệ để hỗ trợ nghiên cứu, sáng tác, lưu trữ và tương tác với công chúng. Đây không chỉ là hướng đi hiện đại mà còn là yêu cầu cấp thiết để văn học, nghệ thuật hòa nhập sâu rộng với đời sống xã hội đương đại.

Ninh Bình là tỉnh có thế mạnh đặc biệt về du lịch văn hóa, sinh thái. Văn học, nghệ thuật cần trở thành một phần trong chiến lược quảng bá hình ảnh địa phương, thông qua các tác phẩm lấy cảm hứng từ di sản, phong cảnh, lịch sử và con người Ninh Bình. Có thể kết hợp văn học, nghệ thuật với hoạt động du lịch trải nghiệm, trình diễn nghệ thuật ngoài trời, xây dựng sản phẩm văn hóa đặc thù phục vụ du khách trong và ngoài nước.

Ngoài ra, cần tổ chức các sự kiện văn hóa, nghệ thuật mang tầm khu vực và quốc gia tại Ninh Bình, tạo “không gian sáng tạo” cho văn nghệ sĩ thể hiện tài năng và thu hút sự chú ý của công chúng trong và ngoài tỉnh.

Kết luận

Nửa thế kỷ đã trôi qua kể từ ngày thống nhất đất nước, văn học, nghệ thuật Ninh Bình đã từng bước khẳng định vai trò là một trong những lực lượng tinh thần quan trọng trong sự nghiệp xây dựng và phát triển quê hương Ninh Bình. Trên nền tảng di sản văn hóa phong phú, đội ngũ văn nghệ sĩ các thế hệ đã không ngừng sáng tạo, miệt mài phản ánh vẻ đẹp con người, lịch sử, thiên nhiên và những chuyển biến sâu sắc của xã hội Ninh Bình qua từng thời kỳ. Những thành tựu đã đạt được không chỉ thể hiện ở số lượng tác phẩm, giải thưởng hay tên tuổi nghệ sĩ mà còn ở sức lan tỏa bền bỉ của văn học, nghệ thuật trong việc góp phần xây dựng hệ giá trị văn hóa, nhân cách con người và hình ảnh Ninh Bình trong tâm thức cộng đồng.

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, chuyển đổi số và yêu cầu phát triển bền vững, văn học, nghệ thuật Ninh Bình cũng đang đứng trước nhiều cơ hội và thách thức mới. Việc làm mới tư duy sáng tác, đa dạng hóa phương thức truyền tải, mở rộng không gian văn hóa số, kết nối di sản với công nghiệp sáng tạo… là những hướng đi cần được đầu tư chiến lược và đồng bộ.

Nhìn lại để trân trọng quá khứ, bước tiếp để chủ động tương lai, đó là thông điệp cốt lõi của quá trình phát triển văn học, nghệ thuật Ninh Bình trong giai đoạn mới. Với sự đồng hành của Đảng bộ, chính quyền, giới văn nghệ sĩ và cộng đồng, tin rằng văn học, nghệ thuật Ninh Bình sẽ tiếp tục khẳng định vai trò là trụ cột tinh thần - sáng tạo - bản sắc trong chiến lược phát triển văn hóa, con người và kinh tế tri thức, góp phần hiện thực hóa khát vọng xây dựng Ninh Bình trở thành “đô thị di sản thiên niên kỷ - thành phố sáng tạo” trong tương lai không xa.

______________________

Tham luận tại Hội thảo “Nhìn lại sự vận động, phát triển của văn học, nghệ thuật Việt Nam 50 năm sau ngày đất nước thống nhất (30/4/1975-30/4/2025)” do Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật tổ chức tháng 6-2025.

Ths VŨ THANH LỊCH

Nguồn: Tạp chí VHNT số 619, tháng 9-2025