Trên các hang động nằm dọc theo bán đảo Phương Mai ở phường Quy Nhơn Đông từ lâu xuất hiện nhiều đàn chim yến đến cư trú và cho rất nhiều tổ yến sào tự nhiên. Đảo yến này nằm dọc theo dãy Triều Châu thông ra biển Đông, trải dài ước chừng 15km, tạo thành những ngọn núi nhấp nhô, trùng điệp với những tên gọi thật bình dân như: Hòn Mai, hòn Chóp Vung, núi Cột Cờ, Núi Đen Hòn Yến…

Cứ vào mùa Xuân, tiết trời ấm áp, đàn chim yến ở khu vực biển Đông rủ nhau từng đàn đông nghịt bay về các hang động ngoài biển thuộc bán đảo Phương Mai làm tổ, đẻ trứng. Chính vì lẽ đó mà mũi đất tận cùng của bán đảo nằm phía Đông Nam biển Quy Nhơn được người dân ở đây đặt tên là Mũi Yến.

Bán đảo Phương Mai giống hình một con khủng long khổng lồ nằm che chắn sóng to, gió lớn cho Quy Nhơn. Thiên nhiên đã tạo nên một bức tranh thủy mặc tuyệt đẹp, lại ưu ái ban tặng cho người dân ở đây một kho báu “vàng trắng” mà không phải nơi nào ở vùng duyên hải Nam Trung Bộ cũng có được. Đó là sản phẩm siêu đẳng tên gọi yến sào (tổ chim yến), là sản vật của thiên nhiên cao cấp được cả thế giới ưa chuộng, mơ ước được một lần thưởng thức hương vị cũng như phẩm chất dinh dưỡng hão hạng của nó đối với sức khỏe con người.

Đảo yến trên vùng biển phường Quy Nhơn Đông trước đây thuộc địa phận hai thôn Xương Lý và Hương Mai. Phía Nam thôn Xương Lý là đầm Nha Phiên, phía Bắc là thôn Hưng Lương. Cả hai thôn này đều thuộc địa bàn xã bán đảo Nhơn Lý (củ), nay thuộc phường Quy Nhơn Đông, tỉnh Gia Lai mới sáp nhập theo chủ trương của Đảng, Nhà nước vào ngày 1/7/2025  vừa qua. Theo đó, thành phố Quy Nhơn chia thành 5 phường theo các hướng Đông, Tây, Nam, Bắc và phường Quy Nhơn (Trung tâm) cùng đảo tiền tiêu xã Nhơn Châu tỉnh Gia Lai mới.

Theo ghi chép trong cuốn Dư Địa Chí của vùng đất Bình Định xưa thì những cư dân đến sinh cơ lập nghiệp đầu tiên tại thôn Xương Lý là thuộc dòng họ Nguyễn, quê gốc ở tỉnh Nghệ An, cho đến nay đã được hơn 300 năm. Thôn Hương Mai ngày trước sau này chia thành 4 thôn gồm: Hải Giang, Hải Đông, Hải Nam và Hải Minh, thuộc xã bán đảo Nhơn Hải (Quy Nhơn cũ). Trong đó, khu vực biển Hải Giang hiện đang hình thành một khu du lịch sinh thái tầm cở của cả nước.

Đảo yến Quy Nhơn Đông còn là một hệ sinh thái thắng cảnh tự nhiên rất kỳ thú, hấp dẫn bởi những hang động thiên nhiên có độ tuổi nhiều ngàn năm với những hòn đá không lồ, cao tới cả trăm mét. Trong lòng các hang động nầy rất hiểm trở, có các ghềnh đá cao thẳng đứng, cheo leo là nơi loài chim yến thường bay về chọn làm tổ, sinh nỡ, duy trì nòi giống của một loài chim quý giá. Trên đảo yến Phương Mai hiện nay vẫn còn khoảng 30 hang yến lớn nhỏ, tập trung chủ yếu ở khu vực Nhơn Hải và Nhơn Lý thuộc phường Quy Nhơn Đông.

Những hang yến ở đây từ lâu đời đã ghi nhận những tên gọi dân dã khá lạ lùng và kỳ thú như: hang Rừng Cao, hang Dơi, hang Ba Nghé, hang Cạn, hang Hẹp, hang Hầm Xe, hang Phanh… Theo báo cáo của Công ty khai thác yến sào của tỉnh Gia Lai mới đây thì hàng năm, mỗi hang yến nhỏ nầy có thể thu hoạch được từ 100 đến 300 tổ yến. Còn những hang yến lớn hơn như hang Cả, hang Đôi Trong, hang Đôi Ngoài, hang Hích, hang Sức Khỏe, hang Nghìm, hang Luông, hang Khô, hang Cân, hang Cỏ… thì sản lượng yến sào cao gấp hằng chục lần. Trong đó, đáng kể nhất là những hang yến có cửa hang quay về hướng Đông hoặc hướng Đông Nam, đón được luồng không khí trong lành, thoáng mát của biển, trần của hang đá này lại có cả nguồn nước ngọt chảy qua khe đá quanh năm, còn phía dưới chân là sóng biển rì rào. Vì vậy, ở các vị trí hang yến này ước lượng thu hoạch mỗi mùa từ 14 đến 15 ngàn tổ yến sào loại tốt.

Nếu có dịp đến phố biển Quy Nhơn, ra thăm đảo yến Phương Mai vào khi hoàng hôn xuống, hoặc sáng sớm khi mặt trời vừa nhú qua dãy núi Phương Mai, du khách sẽ trông thấy từng đàn chim yến bay lượn rợp trời, gọi nhau ríu rít vang vọng, át cả tiếng sóng đang rì rào phía dưới mặt biển. Đến với đảo yến Phương Mai, chúng ta không những được chiêm ngưỡng cảnh quan ngoạn mục bên ngoài hang động, nếu được phép vào sâu trong hang yến, ta sẽ bất ngờ được đắm mình trong khung cảnh hoành tráng, kỳ vĩ do thiên nhiên tạo nên.

Trên các vách đá, xen lẫn những giọt nước rơi tí tách là những chấm trắng li ti tựa như một bầu trời đầy sao của những đêm hè, các tổ yến đan khít vào nhau thành một chuỗi dài, các cặp bố mẹ chim yến đang xòe cánh, phà hơi ấm cho con, thỉnh thoảng lại nghe tiếng chim con đâu đó kêu chíp chip đòi mẹ mớm mồi. Tiếng sóng biển, tiếng nước rơi, tiếng vỗ cánh, tiếng chim kêu… hòa quyện vào nhau tạo nên một dàn âm hưởng kỳ lạ, khiến cho ta cảm giác như đang lạc bước vào chốn thiên cung, bồng lai tiên cảnh...

Đảo yến Phương Mai phường Quy Nhơn Đông không chỉ có yến sào và phong cảnh đẹp mà nơi đây còn có những di tích lịch sử văn hóa từ thời vương quốc Chămpa, từ triều đại Tây Sơn – Nguyễn Huệ đến thời nhà Nguyễn sau này. Đến đảo yến Phương Mai, chúng ta có dịp được ghé thăm dấu tích của Chùa Phật Lồi, nơi có pho tượng tu sĩ Hời huyền bí, được chiêm ngưỡng dãy núi Tam Tòa với những di tích liên quan đến Uy Minh Vương Lý Nhật Quang của thời nhà Lý và các chiến binh nông dân Tây Sơn ở thế kỷ XVIII, thấy tận mắt pháo đài Hổ Ky với những chiếc lỗ đặt súng thần công, dấu tích còn sót lại của những công trình phòng thủ bờ biển Thị Nai và các bán đảo ngày xa xưa…

Có thể nói, Đảo yến Phương Mai giống như một bức tranh thuỷ mặc với cấu trúc hoàn mỹ của thiên nhiên với những dáng vẻ như hư, như thực làm say mê lòng người. Đảo yến Phương Mai là nơi du khách phương xa đến Quy Nhơn không thể bỏ qua nếu có dịp ghé thăm thủ phủ của tỉnh Gia Lai mới với người dân “xứ nẫu” hiền hòa và hiếu khách.

SÔNG CÔN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 619, tháng 9-2025