Nối dài cọc từ lịch sử tới nghệ thuật điêu khắc hiện đại

Nằm trong chuỗi sự kiện kỷ niệm 50 năm ngày Giải phóng miền Nam, Thống nhất đất nước (30/4/1975 - 30/4/2025) diễn ra tại TP Hồ Chí Minh, triển lãm điêu khắc - sắp đặt Từ chiến thắng Bạch Đằng đến đại thắng 30/4/1975 của nghệ sĩ Lê Hữu Hiếu đã gây sự chú ý của đông đảo công chúng.

Bức sơn mài Hịch tướng sĩ (9,6x4m) gợi cho người xem nhiều liên tưởng thú vị

Cọc - thô cứng, nhưng giàu tính nghệ thuật

Theo kế hoạch ban đầu, triển lãm diễn ra từ ngày 19 đến 25/4/2025. Song do nhận được những hiệu ứng tích cực, triển lãm quyết định kéo dài tới ngày 30/4. Với diện tích trưng bày ngoài trời lên tới hơn 2.000m² tại không gian phố đi bộ Nguyễn Huệ, thay vì đặt các tác phẩm trong phòng kín, nghệ sĩ Lê Hữu Hiếu mong muốn đưa những thành quả nghệ thuật của mình tới mọi đối tượng. Trong đó có thể có những người lao động tay chân, những người có điều kiện, thường xuyên lui tới các gallery thưởng thức nghệ thuật, và cả những du khách trong và ngoài nước khi tới TP. Hồ Chí Minh.

Trên tinh thần giúp nghệ thuật trong nước có thể dễ dàng kết nối với mọi người xem, đồng thời tiệm cận với những nền nghệ thuật lớn trên thế giới, Lê Hữu Hiếu đã khéo léo làm sống dậy, sắp đặt một cách liền mạch và nhuần nhuyễn các sự kiện lịch sử khác nhau. Mà ở đây, cọc - thành tố làm nên chiến thắng của những trận thủy chiến trên sông Bạch Đằng - trở thành người dẫn chuyện dẫn dắt người xem đi qua những giai đoạn lịch sử từ kháng chiến chống quân xâm lược phương Bắc, tới thực dân Pháp và đế quốc Mỹ.

Ý tưởng cho một tác phẩm lớn, kết nối với chiến thắng trên sông Bạch Đằng đã nảy lên trong Lê Hữu Hiếu từ rất lâu, nhưng anh vẫn muốn chờ đến thời điểm chín muồi. Khoảng hơn 10 năm trước, khi mới nhìn thấy chiếc cọc trên sông Bạch Đằng, từng góp công cho chiến thắng lừng lẫy năm xưa được khai quật lên, anh đã có ấn tượng mạnh. Với anh, đó là một tác phẩm nghệ thuật nhuốm màu thời gian - đẹp nhưng khó tiếp cận với công chúng đại chúng. Vậy nên, Lê Hữu Hiếu quyết định nghiên cứu, tìm tòi chất liệu để kể lại câu chuyện lịch sử một cách nguyên bản, mà vẫn nhẹ nhàng và dễ cảm thụ. Từ lên ý tưởng cho tới bắt tay vào thực hiện, bản thân nghệ sĩ đã thai nghén gần 10 năm cho lần trở lại này. Đặc biệt, nhân dịp kỉ niệm 50 năm ngày Giải phóng miền Nam là thời điểm chín muồi để nghệ sĩ kể với công chúng những câu chuyện về lịch sử, truyền thống dựng nước và giữ nước của cha ông.

Nghệ sĩ Lê Hữu Hiếu (bên phải) tất bật chuẩn bị cho triển lãm

Lời tri ân tỏ bày bằng cách đặc biệt

Bước vào không gian trưng bày, ánh nhìn của mỗi người xem hẳn sẽ hướng đến tổ hợp tác phẩm đầu tiên và cũng chiếm số lượng dày đặc nhất là hình tượng các chiến binh sắt thép. Tổ hợp này gồm 27 tượng nhôm đúc với chiều cao từ 3,5 đến 4,5m, cùng 39 tượng bằng sắt, màu sơn dầu và acrylic với chiều cao 1,6 đến 2,4m. Nghệ sĩ Lê Hữu Hiếu bày tỏ, hàng nghìn năm qua, cha ông ta đã ngã xuống, đổ máu vì những trận đánh giành độc lập cho dân tộc. Số lượng của quân ta chưa bao giờ áp đảo trước lực lượng của kẻ thù. Vậy nên, để có thể chiến thắng được quân giặc, cha ông ta hẳn mang tầm vóc tựa những người khổng lồ, những người không mang trên mình lớp da thịt tầm thường, mà là “mình đồng da sắt”. Vốn là những người thường, vậy lấy đâu ra sức mạnh phi thường như vậy? Hẳn nhiên, sức mạnh ấy đến từ lòng nhân nghĩa, ưa chuộng hòa bình. Tinh thần ấy từ xưa đã được khẳng định qua áng văn bất hủ Bình Ngô đại cáo của Nguyễn Trãi: “Đem đại nghĩa để thắng hung tàn. Lấy chí nhân để thay cường bạo”. Đáng chú ý, ở những bức tượng này, Lê Hữu Hiếu không đi sâu vào mô tả từng khuôn mặt của ông cha, mà tạo tác mặt trước đặc, mặt sau rỗng, lõm vào. Anh lý giải, trong những người đã hi sinh quên mình, bên cạnh những anh hùng được lưu danh đến muôn đời, vẫn còn đó biết bao vị anh hùng “Không ai nhớ mặt đặt tên/Nhưng họ đã làm ra Đất Nước” (Nguyễn Khoa Điềm). Lê Hữu Hiếu muốn truyền đi thông điệp về sự biết ơn này tới những người tới xem.

Từ sự biết ơn, tưởng nhớ, hành trình trải nghiệm thị giác mà Lê Hữu Hiếu đem đến tiếp nối sang sự tôn kính qua tác phẩm Thần bảo hộ. Tác phẩm thể hiện một vị thần trong huyền thoại đang vươn mình để che chở, bảo hộ cho con dân nước Việt. Hình thái được tạo nên thông qua việc đan xen các khối gỗ, bình gốm, hoa văn cổ như hoa chanh, … cũng gợi sự liên tưởng về việc kết nối giữa quá khứ với hiện tại và hiện tại với tương lai. Đích danh vị thần bảo hộ là ai, Lê Hữu Hiếu để cho mỗi người xem tự đưa ra trả lời.

Hình tượng xe tăng bị đâm xuyên bởi những chiếc cọc gợi nhớ về 3 chiến thắng trước quân Mông Nguyên, thực dân Pháp và đế quốc Mỹ

Về cảm hứng thực hiện tác phẩm này, anh cho biết: tín ngưỡng thờ các vị thần là một phần quan trọng trong đời sống tâm linh của người Việt Nam, phản ánh thế giới quan và nhân sinh quan phong phú của dân tộc. Đây là hình thức tín ngưỡng đa thần, trong đó người Việt Nam thờ cúng các vị thiên thần, nhân thần, những nhân vật lịch sử được thần thánh hóa. Tín ngưỡng này đáp ứng nhu cầu tâm linh, góp phần giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa và củng cố ý thức cộng đồng. Tín ngưỡng thờ các vị thần có nguồn gốc từ thời xa xưa, khi con người còn phụ thuộc nhiều vào thiên nhiên và tin rằng các hiện tượng tự nhiên, sự kiện kỳ bí đều do các lực lượng siêu nhiên chi phối. Từ niềm tin đó, bà con thờ cúng các vị thần để cầu mong sự bảo hộ, mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu và cuộc sống bình an. Ý nghĩa của tín ngưỡng này không hữu hạn ở niềm tin vào sự linh thiêng, mà sâu sắc hơn, còn là cách con người thể hiện lòng biết ơn đối với thiên nhiên và những người có công lao to lớn trong lịch sử. Việc đưa những nhân vật lịch sử, những vị thần vào trong một triển lãm nghệ thuật, không đơn thuần là để người xem thưởng thức cái tài của nghệ sĩ. Điều Lê Hữu Hiếu muốn hướng đến nhất chính là để mỗi người xem có thể bày tỏ lòng cảm tạ của mình trước những đóng góp, những hy sinh thầm lặng của bao thế hệ người dựng nước và giữ nước.

Không gian triển lãm nhìn từ trên cao xuống

Tái hiện những trận đánh vẻ vang bằng ngôn ngữ mỹ thuật

Tổ hợp tác phẩm kế tiếp được nghệ sĩ lấy cảm hứng ba chiến thắng tiêu biểu trước ba thế lực hùng mạnh trong suốt chiều dài lịch sử, đó là chiến thắng chống quân xâm lược Nguyên Mông, chiến thắng Điện Biên Phủ và chiến thắng Điện Biên Phủ trên không. Mô hình xe tăng nặng 3 tấn được nghệ sĩ tái hiện lại với tỉ lệ 1:1 nguyên bản xe tăng M24 Chaffee do Mỹ viện trợ cho Pháp năm 1953. Xe tăng lật ngược, nằm xuyên qua những đầu cọc là minh chứng cho sự kế thừa nguồn sức mạnh vô tận từ ông cha để lại, tạo nên những kỳ tích trong lịch sử quân sự hiện đại. Mà tiêu biểu là chiến thắng Điện Biên Phủ năm 1954 “lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu”. Những cây cọc thép ở xung quanh có khắc nội dung của bài Hịch tướng sĩ của Trần Quốc Tuấn trên nền nét thư pháp của các thư pháp gia từ câu lạc bộ Nhân Mỹ Học Đường (Hà Nội). Các cây cọc có chiều cao từ 5,6m đến 9m, trọng lượng tổng khoảng 60 tấn. Giữa các cây cọc đen, nổi bật lên cây cọc màu đỏ. Hình ảnh này tượng trưng cho tên lửa SAM-2 do Liên Xô (trước đây) viện trợ, được quân và dân ta sử dụng trong chiến dịch Hà Nội - Điện Biên Phủ trên không. Xe tăng được treo ngược trên đầu cọc ngoài việc nhấn mạnh yếu tố thị giác trong nghệ thuật, còn gợi liên tưởng đến chiến thắng Điện Biên Phủ trên không năm 1972.

Nội dung của áng văn khích lệ tinh thần yêu nước, lòng tự tôn, tự trọng và ý chí chống giặc ngoại xâm của các tướng sĩ của Hưng Đạo Đại Vương tiếp tục được khắc họa trên bức sơn mài chiều dài 9,6 m và chiều cao 4m. Được đặt tên là Hịch tướng sĩ, tác phẩm như tái hiện những dòng sông Bạch Đằng lịch sử với những cây cọc cao vút, đâm thẳng lên chiến thuyền của quân ngoại xâm. Và hòa vào sắc xanh của dòng sông anh hùng là dòng máu chảy ra từ bao thây xác quân thù. Một tác phẩm sơn mài với kích thước lớn như vậy thường mất nhiều năm để có thể hoàn thành. Nhưng Lê Hữu Hiếu đã thực hiện nó trong vòng 2 năm với sự tập trung cao độ. Đặt trong bố cục tổng thể của triển lãm, bức sơn mài vừa trở thành điểm kết thúc cho câu chuyện Từ chiến thắng Bạch Đằng đến đại thắng 30/4/1975, vừa mở ra một không gian tựa như không có điểm dừng nhờ hiệu ứng chiều sâu tiếp nối thực cảnh. Khi lên đèn, 18 tấm vóc ghép thành bức sơn mài trở nên trùng điệp, hút hồn.

Tổ hợp các bức tượng đại diện cho những chiến binh mình đồng da sắt

Tuy nhiên, điểm kết ấy lại tiếp tục gợi mở ra những ý niệm mới cho dòng chảy nghệ thuật miên man. Lê Hữu Hiếu chia sẻ, mỗi khán giả khi thưởng thức bức tranh này, đều có thể viết tiếp những lớp nghĩa riêng. Có những người trẻ sinh trưởng trong thời bình, khi nhìn vào hình tượng cọc gỗ, sóng nước trên sông Bạch Đằng hay màu máu đỏ loang lổ, lại cảm nhận đó là một thế giới màu sắc tươi vui, rực rỡ.

Lê Hữu Hiếu (sinh năm 1982) vinh dự là nghệ sĩ châu Á đầu tiên được PDG Arte Communications mời dự triển lãm Biennale Venezia lần thứ 60 năm 2024 tại Italy. Đã hơn 10 năm chưa có dịp tổ chức triển lãm ở Việt Nam, nhân sự kiện lịch sử trọng đại này, Lê Hữu Hiếu muốn đem đến những trải nghiệm thị giác độc đáo cho công chúng trong nước.

Lê Hữu Hiếu tâm niệm, “cọc” trong quá khứ góp phần bảo vệ đất nước trước ngoại xâm, còn “cọc” ở hiện tại hòa vào dòng chảy nghệ thuật đương đại. Dân tộc ta bước qua hơn 4.000 năm lịch sử, với nhiều chiến công vang dội về mặt quân sự. Không có cớ gì, ta lại khiêm nhường trước bạn bè quốc tế về văn hóa. Vì vậy, ý thức sâu sắc được vai trò của một người nghệ sĩ trong kỷ nguyên vươn mình, anh mong muốn góp sức mình, dùng ngôn ngữ mỹ thuật để đưa những câu chuyện lịch sử Việt Nam từ sông Bạch Đằng vươn ra biển lớn. Minh chứng cho điều này, những trang báo, tạp chí uy tín trên thế giới như Hot Press (Ireland), Monocle (Anh) cũng đã quan tâm và đưa tin về triển lãm.