Trong những ngày cuối năm se lạnh, trong một chuyến công tác về xã Đông Hưng (tỉnh Hưng Yên), tôi có dịp gặp Nghệ nhân Nhân dân (NNND) Nguyễn Đình Bẩy – Trưởng phường rối nước Nguyên Xá. Từ câu chuyện của người nghệ nhân 72 tuổi, tôi cảm nhận rõ ngọn lửa nhiệt huyết vẫn cháy bền bỉ suốt hơn nửa thế kỷ ông dành trọn cho môn nghệ thuật truyền thống đặc sắc này.

Theo lời kể của ông, tôi được biết nghệ thuật rối nước Nguyên Xá có lịch sử khoảng 700 năm. Nghệ thuật này không chỉ là một loại hình biểu diễn mà còn mang ý nghĩa văn hóa sâu sắc, phản ánh đời sống tinh thần và những ước mơ giản dị của người dân nông nghiệp vùng châu thổ sông Hồng. Trải qua biết bao thăng trầm biến động của lịch sử, nghệ thuật múa rối nước vẫn tồn tại, phát triển và trở thành món ăn tinh thần trong đời sống của người dân nơi đây. Năm 2018, nghệ thuật rối nước Nguyên Xá được Bộ VHTTDL công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.

Nhà thủy đình phường rối nước Nguyên Xá

Theo NNND Nguyễn Đình Bẩy, điều đặc biệt nhất ở phường rối Nguyên Xá là kỹ thuật trò dây – phương thức điều khiển con rối bằng hệ thống dây giấu dưới nước, hoàn toàn không sử dụng sào.

“Đây được coi là “bí quyết của các cụ”, đòi hỏi nghệ nhân phải đứng dưới nước sâu gần 60cm, điều khiển những sợi dây dài tới 12m để tạo nên các đường chạy phức tạp. Đây chính là kỹ thuật “Ngũ phương chạy đàn” với các vòng dây xoắn, buông, thắt, bỏ, là đỉnh cao của nghệ thuật rối nước Nguyên Xá. Đã có nhiều đoàn nghiên cứu quốc tế, trong đó có nghệ sĩ rối dây từ Anh quốc, đã đến tận nơi tìm hiểu và đều thừa nhận sự độc nhất vô nhị của kỹ nghệ này” – ông chia sẻ.

Phường rối Nguyên Xá hiện lưu giữ hàng trăm tích trò truyền thống, từ những cảnh sinh hoạt nông nghiệp quen thuộc như đi cấy, chăn vịt, úp nơm, đến những trò vui lễ hội như đấu vật, chọi gà, đua thuyền; cũng như các nghi thức tín ngưỡng hay những trích đoạn chèo nổi tiếng. Nghệ nhân cho biết, một trong những điểm độc đáo làm nên “dấu ấn Nguyên Xá” chính là mỗi buổi diễn đều có dàn nhạc sống thể hiện trực tiếp, tạo nên sự hòa quyện giữa tiếng trống, tiếng phách và nhịp múa của con rối. Chính vì thế, phường rối được nhiều nơi tin tưởng mời biểu diễn, trong đó có Bảo tàng Dân tộc học Việt Nam, nơi phường từng biểu diễn liên tục suốt 11 tháng, đây chính là một vinh dự lớn đối với phường rối Nguyên Xá.

NNND Nguyễn Đình Bẩy

Không chỉ chia sẻ về chuyện nghề, niềm đau đáu đối với nghệ nhân chính là bảo tồn nghệ thuật múa rối nước ở Đông Hưng, Hưng Yên. Ông cho biết, phường rối Nguyên Xá hiện có hơn 20 nghệ nhân, độ tuổi từ 16 đến 80. Nghệ nhân tự hào kể về các khóa truyền dạy, được Sở VHTTDL tỉnh nhà và Quỹ Ford quan tâm hỗ trợ trong những năm gần đây. “Việc đào tạo không rầm rộ, mà theo cách “cầm tay chỉ việc” để đảm bảo các kỹ thuật không bị sai lệch” – nghệ nhân cho biết.

Điều khiến ông Bẩy luôn day dứt là nghề rối nước không mang lại thu nhập ổn định bởi không diễn đều. Một buổi biểu diễn có thể thu về khoảng 20 triệu đồng, nhưng sau khi trừ chi phí đi lại, bảo dưỡng sân khấu…, mỗi nghệ nhân chỉ nhận được chừng 300 nghìn đồng. “Làm nghề này mà tính kinh tế thì lỗ. Nhưng cái lãi lớn nhất là tinh thần”. Chính vì vậy, để giữ tình yêu nghề và tiếp tục gắn bó với rối nước, nhiều nghệ nhân vẫn phải làm thêm các công việc khác để trang trải cuộc sống”- ông cười và bày tỏ.

Cuối tháng 4-2025, phường rối vui mừng đón nhận dự án cải tạo, nâng cấp nhà thủy đình với tổng vốn đầu tư hơn 6,6 tỷ đồng. Công trình không chỉ tạo không gian biểu diễn khang trang mà còn là mắt xích quan trọng trong chuỗi du lịch văn hóa – lịch sử của xã Đông Hưng, kết nối với đền thờ Đại tướng Võ Nguyên Giáp, nhà truyền thống địa phương, nghĩa trang liệt sĩ và các hoạt động trải nghiệm tại làng nghề. “Có cơ sở rồi, chúng tôi càng phải cố gắng hơn để bảo tồn, gìn giữ nghề truyền thống độc đáo mà các cụ đã để lại”- ông chia sẻ.

Các con rối của phường rối nước Nguyên Xá

Tôi hỏi ông, ở tuổi đã cao như vậy liệu có thấy mệt khi tiếp tục theo nghề hay không. Ông chỉ cười hiền rồi nói: “khi còn đủ sức khỏe, tôi vẫn sẽ còn đứng dưới nước, còn điều khiển từng con rối”. Với nghệ nhân, niềm vui lớn nhất chính là mỗi buổi biểu diễn, nơi ông được hòa vào tiếng trống, tiếng đàn, được nhìn thấy những con rối sống động trong ánh mắt háo hức của khán giả. Mỗi tiếng cười, mỗi tràng pháo tay như tiếp thêm sức mạnh để ông và các nghệ nhân làm sống lại những tích trò cha ông để lại, đó là những mảnh ký ức thiêng liêng, những lớp trầm tích hồn quê Bắc Bộ.

Nhờ những con người bình dị, kiên trì và đầy tình yêu với nghề như NNND Nguyễn Đình Bẩy, nghệ thuật rối nước Nguyên Xá vẫn bền bỉ được gìn giữ, phát huy theo năm tháng, để lại dấu ấn sâu đậm trong lòng mỗi người xem.

BÍCH NGỌC