Để xây dựng Nghĩa Lộ (tỉnh Yên Bái) trở thành thị xã văn hóa du lịch đậm đà bản sắc văn hóa dân tộc, trong những năm vừa qua, cấp ủy chính quyền các cấp và các nghệ nhân dân gian, những người già làng có uy tín trong đồng bào các dân tộc ở thị xã Nghĩa Lộ đã có nhiều cách làm hay, sáng tạo trong gìn giữ, phát huy các nét đẹp văn hóa của đồng bào các dân tộc trên địa bàn.

Ở cái tuổi xưa nay hiếm, ông lão râu tóc bạc phơ, minh mẫn vẫn hằng ngày cặm cụi nghiên cứu, biên dịch những cuốn sách cổ của dân tộc Thái. Hướng dẫn, giảng dạy từng nét chữ Thái cổ cho các học trò. Đêm đêm, dưới ánh trăng chiếu sáng bản làng, tay ông lại thoăn thoắt đưa theo nhịp trống chiêng, chân bước nhịp nhàng hướng dẫn bà con tập luyện 6 điệu xòe cổ. Đó chính là nghệ nhân Lò Văn Biến ở bản Căng Nà, phường Trung Tâm, thị xã Nghĩa Lộ. Ông được ví như kho tàng văn hóa dân gian dân tộc Thái, có nhiều đóng góp quan trọng trong việc khôi phục các lễ hội truyền thống như: Xên bản xên mường, Lồng tồng, Hạn Khuống, Tết Xíp xí… Nghệ nhân Lò Văn Biến cho biết: “Ngay từ khi còn là chàng trai tuổi đôi mươi, tôi đã rong ruổi trên khắp các cung đường, bản làng người Thái tìm kiếm, sưu tầm các áng văn cổ của dân tộc mình, để biên dịch và biên soạn thành những cuốn sách làm tài liệu cho những người yêu thích tìm hiểu văn hóa Thái nghiên cứu, học hỏi. Đặc biệt, với mong muốn lưu giữ chữ Thái cổ của dân tộc, bản thân tôi đã không ngừng học hỏi, tích cực đến các bản làng để truyền dạy tiếng và chữ Thái cổ cho người dân. Nhờ đó, chỉ tính riêng từ năm 2007 đến nay, tôi đã mở được 7 lớp dạy chữ Thái cổ với hơn 260 học viên. Sau khóa học, các học viên đều có thể đọc thông viết thạo chữ Thái cổ, thậm chí, nhiều học viên đã tiếp bước tôi mở các lớp dạy chữ Thái cổ như: ông Lò Tuyên Dung hay anh Lê Thanh Tùng”.

Có dịp đến thôn Đêu 2 - xã Nghĩa An, thị xã Nghĩa Lộ, du khách và người dân sẽ nghe thấy tiếng khắp trong trẻo, vang vọng của các em nhỏ cất lên từ ngôi nhà sàn khang trang mang đậm nét kiến trúc truyền thống của dân tộc Thái. Ở đó, sự trao gửi, tiếp nối văn hóa truyền thống cho thế hệ trẻ luôn thường trực trong suy nghĩ và việc làm của Nghệ nhân Ưu tú Điêu Thị Xiêng - người được ví như là  “Quảng Khắp vùng lòng chảo Nghĩa Lộ - Mường Lò”. Bà Xiêng: không nhớ từ bao giờ bà đã sưu tầm, tìm hiểu, nghiên cứu về văn hóa dân tộc mình, nhất là các điệu khắp. Đến nay, trong cuốn sổ tay của bà đã có gần 200 bài khắp Thái, trong đó có hơn một nửa là do bà tự sáng tác và sưu tầm, chép lại từ các già làng trong vùng. Nhiều cháu được bà dạy hát khắp đã trưởng thành như: cháu Lò Thị Tom, cháu Hà Hương…

Còn có rất nhiều người am hiểu văn hóa dân tộc Thái ở thị xã Nghĩa Lộ đã tự nguyện nghiên cứu và tham gia vào nhóm bảo tồn tri thức bản địa và các câu lạc bộ như: sử dụng nhạc cụ dân tộc; thổi khèn bè; hát khắp; hát then. Nhóm bảo tồn tri thức bản địa và các câu lạc bộ đã tích cực tham gia cùng với chính quyền địa phương tổ chức thành công hội thi xòe cổ; bảo tồn một số lễ hội truyền thống;  phối hợp thực hiện các đề tài khoa học về bảo tồn các giá trị văn hóa; giao lưu, tìm hiểu, học hỏi văn hóa của các dân tộc trong tỉnh và khu vực Tây Bắc để phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc mình. Bà Lò Thị Huân – Trưởng nhóm bảo tồn tri thức bản địa dân tộc thị xã Nghĩa Lộ chia sẻ: Nhóm bảo tồn tri thức bản địa dân tộc thị xã Nghĩa Lộ được thành lập từ năm 2010. Sau hơn 10 năm được thành lập và đi vào hoạt động, nhóm đã có nhiều đóng góp, cùng với chính quyền địa phương bản tồn và phát huy các giá trị văn hóa đặc sắc:  Năm 2014, nhóm tham gia cùng với thị xã Nghĩa Lộ tổ chức thành công hội thi xòe cổ; bảo tồn một số lễ hội truyền thống như: Lễ hội Hạn Khuống, lễ hội rằm tháng Giêng; Tết Xíp xí; tổ chức các lớp dạy món ăn truyền thống, lớp dạy chữ Thái cổ, lớp may mặc trang phục của người Thái, phối hợp cùng với thị xã Nghĩa Lộ hoàn thiện hồ sơ để công nhận 6 điệu xòe cổ là Di sản văn hóa vật thể; tập hợp tác phẩm, nghiên cứu, sưu tầm, sáng tác và các bài viết về lịch sử - văn hóa truyền thống của vùng để biên tập, xây dựng cuốn sách nội bộ; bảo tồn phát huy các phong tục tập quán, tín ngưỡng tốt đẹp các dân tộc, góp phần xây dựng thị xã Nghĩa Lộ văn hóa – du lịch.

Công tác bảo tồn, giữ gìn và phát huy các giá trị văn hóa đã được sự vào cuộc của các cấp, các ngành. Tiêu biểu là ngành giáo dục thị xã với mô hình "Giữ gìn, phát huy bản sắc văn hóa địa phương trong các trường học". Đến nay, toàn thị xã có 22 đội múa xòe cổ, trong đó có 7 đội bậc mầm non, 8 đội bậc tiểu học và 7 đội bậc THCS. Các đội này phục vụ các hoạt động lớn của nhà trường, của ngành và thị xã. Bà Chu Thị Tú Liên – Phó Hiệu trưởng Trường TH&THCS Hoàng Văn Thụ, xã Nghĩa Lợi, thị xã Nghĩa Lộ cho biết: “Là một trong những người đầu tiên khơi nguồn, lên ý tưởng, triển khai các hoạt động ngoại khóa bằng múa xòe trong trường học, cá nhân tôi đã dành nhiều thời gian nghiên cứu, học hỏi các nét văn hóa truyền thống của thị xã Nghĩa Lộ, đặc biệt là những điệu xòe cổ, để  trực tiếp phụ trách, xây dựng đội ngũ dạy múa xòe, nòng cốt là các giáo viên trong trường để tổ chức dạy múa xòe cho học sinh. Kết quả,  hầu hết các giáo viên và các em học sinh trong trường đều nắm được 6 điệu xòe cổ. Các chương trình kỷ niệm, khai giảng đều có hoạt động xòe và đều được giáo viên, học sinh hưởng ứng rất tích cực.

Ông Đinh Anh Tuấn - Trưởng phòng Văn hóa Thông tin thị xã Nghĩa Lộ cho biết: Trong những năm qua, thị xã Nghĩa Lộ đã quan tâm phục dựng lễ hội truyền thống của đồng bào dân tộc Thái Nghĩa Lộ - Mường Lò; mở được hàng chục lớp truyền dạy các làn điệu dân ca, dân vũ, nhạc cụ, chữ Thái cổ; thành lập, duy trì 13 câu lạc bộ, đội văn nghệ nòng cốt phục vụ cho du lịch; quan tâm đẩy mạnh phong trào văn hóa, văn nghệ, thể thao, chú trọng tới các môn thể thao dân tộc như: ném còn, tó mắc lẹ, bắn nỏ. Bên cạnh đó thị xã triển khai cơ chế hỗ trợ người dân làm nhà sàn truyền thống; xây dựng hàng chục nhà văn hóa để làm nơi sinh hoạt cộng đồng, giao lưu văn hóa văn nghệ tại các thôn bản, xây dựng 2 bản văn hóa truyền thống là bản Sà Rèn, xã Nghĩa Lợi và thôn Đêu 2 , xã Nghĩa An. Nhờ đó, chỉ tính riêng năm 2019, thị xã Nghĩa Lộ đã đón và phục vụ 135 nghìn lượt khách du lịch, đạt 112,5%, vượt chỉ tiêu đề ra. Doanh thu dịch vụ lưu trú và dịch vụ ăn uống đạt 205 tỷ đồng, bằng 100% Nghị quyết HĐND.

Với những cách làm hay sáng tạo trong gìn giữ và bảo tồn bản sắc văn hóa dân tộc, đến nay, thị xã Nghĩa Lộ đã vinh dự có 2 di sản văn hóa quốc gia là nghệ thuật Xòe Thái được công nhận năm 2015 và Hội Hạn Khuống được công nhận năm 2017; có 1 di sản văn hóa cấp tỉnh là Đền Cầm Hánh; 3 kỷ lục Guinness Việt Nam là màn Đại Xòe với sự tham gia của 2013 diễn viên quần chúng và nghệ nhân, mâm xôi ngũ sắc và chiếc khèn bè của đồng bào dân tộc Thái Nghĩa Lộ - Mường Lò. Đây là cơ sở, nền tảng để Nghĩa Lộ sớm trở thành thị xã văn hóa du lịch.

Tác giả: Thùy Hương - Xuân Thắng

Nguồn: Tạp chí VHNT số 441, tháng 10-2020