Nghệ thuật khắc họa hình tượng Hồ Chí Minh trong tiểu thuyết Gió bụi đầy trời

Tiểu thuyết Gió bụi đầy trời (Nxb Hội Nhà văn 2020, tái bản năm 2021) của nhà văn Thiên Sơn không chỉ tái hiện một giai đoạn lịch sử đầy biến động, mà còn mở ra một góc nhìn khác biệt, táo bạo về những con người làm nên lịch sử. Nổi bật hơn cả là cách xây dựng hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh trong giai đoạn lịch sử “ngàn cân treo sợi tóc” (1945-1946), đồng thời nêu bật vai trò quyết định của Người trong việc khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa và chèo lái con thuyền cách mạng vượt qua những hoàn cảnh hiểm nghèo.

Gió bụi đầy trời xuất bản năm 2020 và tái bản năm 2021

Tiểu thuyết Gió bụi đầy trời mở đầu bằng chi tiết Thủ tướng Trần Trọng Kim vào cung thông báo với Vua Bảo Đại về việc Nhật Bản đã đầu hàng phe Đồng Minh - đó là một sự kiện quan trọng tạo nên khoảng trống quyền lực ở Việt Nam và xuất hiện tình thế cách mạng. Và tiếp đó, với sự nhạy bén Việt Minh đã lãnh đạo tạo nên một làn sóng cách mạng dâng tràn trên cả nước. Tác giả đã tập trung miêu tả ở ba điểm chính là Hà Nội với cuộc biểu tình ở Nhà hát lớn, chiếm phủ Khâm Sai, sự rời đi của Khâm sai Phan Kế Toại; ở Sài Gòn với vai trò quan trọng của nhà cách mạng trẻ tuổi Trần Văn Giàu và các cộng sự thân tín của ông đã tạo nên một cuộc đổi thay ngoạn mục, nhanh chóng lật đổ bộ máy cầm quyền của thực dân Pháp và bắt giữ khâm sai Nam Kỳ. Điểm nhấn quan trọng nhất ở việc tái hiện không khí cách mạng diễn tại kinh đô Huế. Dưới sự lãnh đạo của Ủy ban khởi nghĩa, nhân dân Huế đã đứng lên giành chính quyền. Một không khí sục sôi với cờ đỏ rợp trời, với người dân diễu hành khắp chốn thị uy sức mạnh được tái hiện trên từng trang viết. Sự suy tàn của chế độ phong kiến với việc vua Bảo Đại thoái vị và triều đình sụp đổ, hoàng tộc rơi vào cảnh chia lìa… và sự xuất hiện của chính quyền mới non trẻ được thể hiện rõ nét đến từng chi tiết.

Sau sự kiện giành chính quyền trên khắp ba miền Bắc -Trung - Nam, cuốn tiểu thuyết tái hiện hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh khi Người viết bản Tuyên ngôn độc lập và đọc bản Tuyên ngôn độc lập ngày 2/9/1945, mở ra một kỷ nguyên mới trong lịch sử dân tộc. Và cũng từ những ngày đầu Cách mạng đó, những biến thiên lịch sử dồn dập xảy ra. Chính quyền Cách mạng phải giải quyết những nhiệm vụ cấp bách: Chống đói, chống nạn mù chữ, nâng cao dân trí và chống giặc ngoại xâm (khi phía Bắc quân Trung Hoa Dân quốc tràn vào, phía Nam quân Pháp nổ súng chiếm lại Nam Kỳ). Chủ tịch Hồ Chí Minh và các cộng sự đã lèo lái con thuyền cách mạng vượt qua bao sóng gió trong cảnh “ngàn cân treo sợi tóc”.

Trên nền bối cảnh chính trị phức tạp ấy, Gió bụi đầy trời đã tập trung xây dựng hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh như là linh hồn của sức mạnh dân tộc, từ đó cho ra đời nhà nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Vai trò của Người khai sinh và chèo lái con thuyền Cách mạng Việt Nam như một mạch nguồn tư tưởng chi phối mọi diễn biến của câu chuyện, được thể hiện rõ nét qua ba khía cạnh: người xoay chuyển bàn cờ chính trị, người xây dựng nền móng dân chủ và người tạo ra sức mạnh đoàn kết toàn dân.

Gió bụi đầy trời mô tả chi tiết những quyết sách đầy táo bạo có tính chiến lược nhưng cũng rất linh hoạt của Bác. Từ việc chấp nhận sự có mặt của quân đội Tưởng Giới Thạch để tránh đối đầu trực tiếp, đến việc ký Hiệp định Sơ bộ 6/3/1946 với Pháp để có “thời gian hòa hoãn” nhằm chuẩn bị lực lượng cho cuộc kháng chiến. Từ đầu đến cuối tác phẩm, ta gặp những màn đấu trí căng thẳng, những toan tính chính trị sâu xa của Hồ Chủ Tịch được tái hiện một cách kịch tính thể hiện qua nhiều cuộc họp đầy căng thẳng, những trao đổi sắc bén của Bác. Từ đó làm nổi bật lên tài năng ngoại giao và bản lĩnh chính trị phi thường của Người.

Chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được thành lập do Hồ Chí Minh làm Chủ tịch, ra mắt quốc dân ngày 3/11/1946
Ảnh tư liệu

Chủ tịch Hồ Chí Minh không chỉ là người lãnh đạo cách mạng, mà còn là người đặt nền móng cho một nhà nước dân chủ. Gió bụi đầy trời còn làm nổi bật vai trò của Hồ Chí Minh trong việc xây dựng một nền móng dân chủ cho nước Việt Nam mới. Bác không chỉ kêu gọi giành độc lập mà còn nỗ lực xây dựng một chính quyền hợp hiến, hợp lòng dân. Người tin rằng chỉ có một chính quyền được nhân dân bầu ra mới có đủ uy tín và sức mạnh để đối phó với những thử thách lớn. Việc tổ chức Tổng tuyển cử đầu tiên vào tháng 1/1946 là một minh chứng cho khát vọng dân chủ của Người.

Bác còn là người đã khơi dậy và phát huy sức mạnh đại đoàn kết toàn dân. Trong tác phẩm, hình ảnh Bác với lời kêu gọi “diệt giặc đói, giặc dốt, giặc ngoại xâm” đã truyền cảm hứng và tập hợp được sức mạnh của mọi tầng lớp, mọi đảng phái, mọi tôn giáo để cùng chung tay bảo vệ và xây dựng đất nước. Hình ảnh Bác luôn xuất hiện giản dị mà uy nghiêm, lời nói nhẹ nhàng nhưng đầy sức thuyết phục, đã truyền cảm hứng và tập hợp được sức mạnh của toàn dân tộc.

Cách tiếp cận và xây dựng hình tượng nhân vật Chủ tịch Hồ Chí Minh từ góc độ đa chiều và khách quan là một trong những nét đặc sắc của tác phẩm này. Thiên Sơn đã miêu tả Hồ Chủ Tịch không chỉ qua lăng kính của những người đồng chí thân cận như Võ Nguyên Giáp, Trường Chinh, Phạm Văn Đồng mà còn qua con mắt của những đối thủ chính trị như Vua Bảo Đại, Ngô Đình Diệm hay các nhân vật nước ngoài như Jean Sainteny, d’Argenlieu... Sự luân chuyển điểm nhìn nghệ thuật giúp soi rọi nhân vật ở những bình diện khác nhau. Nhân vật hiện lên qua những bình luận, đánh giá của các nhân vật khác, qua những hành động nhằm xoay chuyển tình thế lịch sử. Người đọc không chỉ thấy Hồ Chí Minh như một vị lãnh tụ được ngưỡng mộ, mà còn thấy một con người được nể trọng, thậm chí là dè chừng từ phía kẻ thù. Chính điều đó tạo nên sự mới lạ, sinh động và giàu ấn tượng đối với người đọc.

Tại tòa thị chính ở Paris, Chủ tịch Hồ Chí Minh tuyên bố quyết tâm của toàn dân tộc Việt Nam nhất định không bao giờ chịu làm nô lệ một lần nữa (9/1946)

Chủ tịch Hồ Chí Minh gặp gỡ Việt kiều tại Pháp, năm 1946 (Tài liệu lưu trữ Bộ Ngoại giao)

Việc miêu tả thế giới nội tâm là một điểm nhấn quan trọng trong nghệ thuật xây dựng hình tượng Chủ tịch Hồ Chí Minh ở tác phẩm Gió bụi đầy trời. Chính Thiên Sơn đã có lần tâm sự, một trong những mục tiêu quan trọng của anh là “mở ra cái không gian bên trong của tâm tưởng các nhân vật truyện”. Với nhân vật Hồ Chủ tịch, đó là những đoạn độc thoại nội tâm đầy trăn trở, những suy tư sâu sắc về vận mệnh đất nước. Tác giả đã khéo léo lồng ghép những khoảnh khắc đời thường, những suy nghĩ trong tâm tưởng của Bác đặt trên nền bối cảnh lịch sử đầy biến động và những sự kiện lịch sử đặc biệt. Chẳng hạn, khi Bác chấp bút bản Tuyên ngôn Độc lập, không chỉ có sự thiêng liêng của một văn kiện lịch sử, mà còn là nỗi lòng của một người dành cả đời để đấu tranh cho độc lập dân tộc. Những chi tiết nhỏ, tinh tế này làm cho hình tượng Bác Hồ có chiều sâu nội tâm, trở nên thật gần gũi, chân thực và giàu sức thuyết phục.

Qua Gió bụi đầy trời, lịch sử hiện lên như một thế giới vừa mang tính tổng thể lại vô cùng cụ thể và chi tiết. Người đọc không chỉ được trở về với cái hào khí một thời với những sự kiện lớn lao của dân tộc diễn ra từ tám mươi năm trước mà hơn thế, còn hiểu thêm về những chuyển động phía sau bề nổi của các sự kiện lịch sử. Ở đây thế giới nghệ thuật trong tác phẩm được tái hiện như một “tảng băng trôi” và người đọc có thể tiếp cận những mạch ngầm của nó với biết bao bí ẩn, sinh động để lại nhiều ấn tượng.

Đánh giá về Gió bụi đầy trời, GS Trần Đình Sử cho rằng: “Thiên Sơn đem đến một cái nhìn rất gần, khá cụ thể, chi tiết cho những sự kiện lịch sử đã quen, đi sâu vào hành trạng và suy nghĩ của nhiều nhân vật lịch sử.” Và ông kết luận đây là “một tiểu thuyết công phu, có giá trị". PGS,TS Phạm Xuân Thạch cho rằng: “Gió bụi đầy trời một mình một lối. Nó có một thứ mà từ lâu khá hiếm trong văn chương Việt: Tầm vóc tư tưởng, chiều sâu của những suy nghĩ đa chiều về thực tại”. Còn nhà văn Nguyễn Phan Quế Mai thì nhận xét: “Một tiểu thuyết viết về năm 1945-1946 đầy biến động của lịch sử Việt Nam. Một tiểu thuyết gay cấn, nghẹt thở, đầy ắp tư liệu. Một tiểu thuyết để lại nhiều trăn trở và suy ngẫm.”