Trong dòng chảy hào hùng của lịch sử dân tộc, có những khoảnh khắc thiêng liêng không chỉ được ghi lại bằng trang sử mà còn sống động trong từng khuôn hình đen trắng. Và người nghệ sĩ đã góp phần khắc sâu những thời khắc ấy vào tâm trí bao thế hệ người dân Việt Nam bằng ánh sáng, bằng bố cục, bằng cả trái tim của mình chính là nghệ sĩ nhiếp ảnh Vũ Năng An - một chứng nhân chép sử bằng hình. Ông là tác giả của loạt ảnh nổi tiếng về cuộc Tổng khởi nghĩa 19/8/1945 tại Hà Nội: Mít tinh trong ngày 19/8/1945 trước Quảng trường Nhà hát Lớn Hà Nội, Chiếm Bắc Bộ Phủ (19/8/1945); Lễ Tuyên ngôn Độc lập ngày 2/9/1945 tại Quảng trường Ba Đình, và đặc biệt là bức ảnh Bác Hồ tại mặt trận Đông Khê (1950) - một trong những tác phẩm nhiếp ảnh quý giá được Nhà nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học Nghệ thuật (đợt I - năm 1996).

Nghệ sĩ Nhiếp ảnh Vũ Năng An
 

Từ người thợ ảnh đến người nghệ sĩ Cách mạng

Vũ Năng An sinh năm 1916, tại TP Nam Định (cũ). Năm 1936, khi vừa tròn 20 tuổi, ông rời quê hương vào Nam đúng sáng mùng 1 Tết với 2 bàn tay trắng. Mơ ước làm công việc điện ảnh, nhiếp ảnh, ông tìm đến Studio Géo Thơm xin việc và học nghề ảnh. Tại đây ông được tận tình chỉ bảo cho đến khi thành nghề. Trong những ngày tháng học và làm ảnh tại Sài Gòn, Vũ Năng An là một trong những người vận động thành lập Hội điện ảnh An Nam vào năm 1937 - 1938, thu hút được sự ủng hộ của các ngôi sao tên tuổi thời đó như Phùng Há, Năm Phỉ, Ái Liên...

Tuy dự định không thành, song đó là bước khởi đầu cho con đường gắn bó suốt đời với nghệ thuật, quyết tâm ra nước ngoài học hỏi thêm về nghề ảnh. Nhờ có “con mắt” trong nghề ảnh, chỉ với 6 kiểu ảnh chụp đẹp cho vợ chồng Phó giám đốc hãng Nhà Rồng, Vũ Năng An đã được chấp nhận cho xuống tàu làm việc. Và con tàu ARAMIS đã đưa ông sang Pháp - giấc mộng xuất dương theo nghề điện ảnh - nhiếp ảnh thành hiện thực.

Trong những năm ở Pháp, ông đã được tiếp cận với nền điện ảnh, nhiếp ảnh tiên tiến, học được nhiều kỹ thuật hiện đại mà ở Việt Nam chưa có. Tuy nhiên, tâm trí của ông vẫn luôn hướng về Việt Nam - với mong muốn mãnh liệt, được tham gia vào cuộc cách mạng vĩ đại của dân tộc. Năm 1940, Vũ Năng An trở về Việt Nam, về Sài Gòn rồi sau đó ra Hà Nội.

Với tay nghề khá cao, cộng với sự giúp đỡ của bạn bè, đồng nghiệp, năm 1940 Vũ Năng An đã cùng với nghệ sĩ Hồng Tranh chụp và trưng bày chân dung tại hiệu ảnh Central Photo. Năm 1942, ông cùng nhà nhiếp ảnh Trần Văn Lưu mở hiệu ảnh Photo Atelier, khai trương bằng một triển lãm ảnh được các tờ báo thời bấy giờ giới thiệu với nhận xét “đã đạt được những tác phẩm thật sự nghệ thuật”.

Chiếm Bắc Bộ phủ (19/8/1945)

Ống kính chứng nhân lịch sử

Mùa Thu năm 1945, định mệnh đưa ông trở thành chứng nhân của một thời khắc chói lọi nhất lịch sử dân tộc. Ngày 17/8/1945, được bạn bè khuyên “ra phố sẽ có điều thú vị”, hòa vào dòng người hướng về Nhà hát Lớn, máy ảnh đã được trang bị đầy đủ, Vũ Năng An say sưa chụp những diễn biến lần đầu tiên ông được chứng kiến: lá cờ “quẻ ly” rơi từ trên mặt Nhà hát Lớn xuống, thay thế nó là một lá cờ đỏ sao vàng lớn được giương cao, cùng với nhiều lá cờ đỏ sao vàng giữa đông đảo quần chúng. Ông kể: “Khi ấy tôi chưa biết đó là bước khởi đầu của một cuộc cách mạng vĩ đại, nhưng linh cảm mình cần phải ghi lại.”

Tiếp đó, sáng 19/8/1945, không khí cách mạng đã lên đỉnh điểm. Vũ Năng An chụp toàn bộ quang cảnh cuộc mít tinh khởi nghĩa ở quảng trường Nhà hát Lớn thành phố - hội tụ hàng chục vạn đồng bào nội, ngoại thành Hà Nội với rợp đỏ một rừng cờ và lớp lớp biểu ngữ giương cao... Ông bấm máy liên tục suốt buổi mít tinh lớn nhất chưa từng có ở Hà Nội. Từ cảnh rừng cờ rợp trời đến khoảnh khắc đoàn người tiến vào Phủ Khâm sai, buộc bảo an binh hạ vũ khí. Những bức ảnh Mít tinh trong ngày 19/8/1945 trước Quảng trường Nhà hát Lớn Hà Nội và Chiếm Bắc Bộ Phủ được ghi lại trong ngày 19/8/1945 đã trở thành tư liệu lịch sử quý hiếm, được in lại trên nhiều sách, báo, trưng bày tại bảo tàng, trường học trong suốt tám thập kỷ qua.

Ngày 2/9/1945 - ngày đáng ghi nhớ của người dân Việt Nam, dân tộc Việt Nam - nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa được khai sinh. Vũ Năng An là một trong sáu nhiếp ảnh gia có mặt tại Quảng trường Ba Đình, ghi lại giây phút vị lãnh tụ kính yêu của dân tộc - Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc Tuyên ngôn Độc lập. Ông lặng người khi tận mắt chứng kiến lá cờ đỏ sao vàng tung bay, nghe như nuốt lấy từng lời bản Tuyên ngôn Độc lập, tiếng Bác Hồ trầm ấm cất lên, mở ra kỷ nguyên mới. Giây phút được chứng kiến và ghi lại hình ảnh Chủ tịch Hồ Chí Minh đọc bản Tuyên ngôn Độc lập là dấu ấn thiêng liêng không chỉ trong cuộc đời ông, mà trong cả lịch sử nhiếp ảnh nước nhà. Ông chia sẻ: “Giờ phút ấy đã đem đến cho tôi một cuộc đổi đời, sáng mắt sáng lòng”.

Những bức ảnh được chụp trong những ngày đáng nhớ này đã trở thành những tư liệu lịch sử vô giá của quân và dân ta về những ngày Tổng khởi nghĩa giành lại chính quyền, lập nên nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa.

Chân dung Chủ tịch Hồ Chí Minh (1945) 
 

Sau ngày Tuyên ngôn Độc lập 2/9/1945, Vũ Năng An là một trong những nghệ sĩ nhiếp ảnh được mời chụp hình Chủ tịch Hồ Chí Minh và Chính phủ lâm thời nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa. Từ đó, con đường nghệ thuật của ông gắn bó mật thiết với cách mạng và kháng chiến, đồng thời ghi dấu nhiều tác phẩm có giá trị vượt thời gian.

Từ năm 1947, ông phụ trách Ban Nhiếp ảnh Văn phòng Bộ Tổng Tư lệnh và Cục Tuyên huấn Tổng cục Chính trị, ghi lại hình ảnh lãnh đạo Đảng, quân đội và đồng bào kháng chiến.

Sự nghiệp nhiếp ảnh của Vũ Năng An để lại nhiều dấu ấn đặc biệt quan trọng. Năm 1950, ông được phân công theo Bác Hồ trong chiến dịch Biên giới và chụp bức ảnh nổi tiếng Bác Hồ tại mặt trận Đông Khê - hình ảnh Bác mặc quân phục, ngồi dựa vách núi, mắt dõi về phía trận địa. Với bức ảnh xuất sắc này, năm 1996 ông được Nhà nước trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh (đợt I) dành cho các tác phẩm Văn học Nghệ thuật (chuyên ngành Nhiếp ảnh). Với giải thưởng này, ông khiêm tốn chỉ cho là mình may mắn: “Số phận đã mang đến cho tôi giải thưởng cao quý này, tôi thật sự hạnh phúc và có may mắn được làm chứng nhân ghi lại một hình ảnh lịch sử - Chủ tịch Hồ Chí Minh tại mặt trận Đông Khê. Tài năng của một người cầm máy chỉ quyết định một phần nội dung tư tưởng của tác phẩm. Phần quan trọng hơn là tôi có may mắn được cử đi theo Bác, được chụp ảnh Bác”.

Mít tinh trong ngày 19/8/1945 trước Quảng trường Nhà hát Lớn Hà Nội
 

Ngoài những bức ảnh ghi dấu ấn lịch sử như Mít tinh trong ngày 19/8/1945 trước Quảng trường Nhà hát Lớn Hà Nội, Chiếm Bắc Bộ phủ, Bác Hồ tại mặt trận Đông Khê, Vũ Năng An còn nhiều tác phẩm quý giá khác: Bác Hồ với cháu Minh Thu, Chính phủ lâm thời ra mắt nhân dân, Quốc hội họp lần đầu, cùng hàng trăm bức ảnh về kháng chiến chống Pháp, về đề tài Bác Hồ, Hội nghị Genève 1954... được coi là những tư liệu lịch sử quý giá. Hiện phần lớn số phim của ông có trong các bảo tàng, cơ quan lưu trữ ảnh.

Ngày 15/3/1953, Chủ tịch Hồ Chí Minh ký sắc lệnh thành lập Doanh nghiệp quốc gia chiếu bóng và chụp ảnh Việt Nam, Vũ Năng An chuyển sang hoạt động điện ảnh, làm Phó giám đốc Xưởng phim Việt Nam. Từ năm 1973 đến năm 1979, ông là Giám đốc Hãng Phim truyện Việt Nam. Ở cương vị của người làm công tác điện ảnh, Vũ Năng An cũng đã có những đóng góp lớn: Năm 1954, giúp đạo diễn phim tài liệu Xô Viết- Roman Carmen thực hiện bộ phim Việt Nam trên đường thắng lợi; cùng một số đạo diễn Ba Lan làm các phim tài liệu nghệ thuật như Cây tre Việt Nam, Những bức thư gửi từ Việt Nam, Cải cách ruộng đất...

Bác Hồ tại mặt trận Đông Khê (tác phẩm được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về VHNT, năm 1996)

Không chỉ trực tiếp tham gia hoặc chỉ đạo làm phim, Vũ Năng An còn viết kịch bản, lời bình cho nhiều bộ phim tài liệu, phim truyện trong Chiến dịch Hồ Chí Minh và khi đất nước đã thống nhất...

Năm 1979 về hưu, nhưng ông vẫn tiếp tục viết các bài lý luận, đánh giá, hồi ký… về nhiếp ảnh và điện ảnh chia sẻ kinh nghiệm với lớp trẻ. Trong một lần được gặp gỡ, phỏng vấn ông để viết bài, tôi được ông chỉ bảo cách làm nghề, cách chụp ảnh. Tôi nhớ mãi những lời được ông nhắc đi nhắc lại đối với những người làm nghề phải luôn “sáng mắt, sáng lòng” và “Làm nghệ thuật phải làm bằng trái tim, chứ đừng chỉ bằng khối óc. Khi đã làm, thì phải làm hết sức mình”.

Ngày 7/7/2004, Nghệ sĩ Vũ Năng An qua đời ở tuổi 88. Với hơn 60 năm hoạt động nghệ thuật, sự nghiệp nhiếp ảnh và điện ảnh của Vũ Năng An còn mãi với thời gian.

Những bức ảnh của ông - từ Quảng trường Nhà hát Lớn đến Quảng trường Ba Đình - đã trở thành ký ức thiêng liêng của dân tộc, nhắc nhở thế hệ hôm nay về lòng yêu nước và sức mạnh đoàn kết.

Di sản của ông không chỉ là tư liệu vô giá mà còn là nguồn động lực tinh thần - minh chứng về trách nhiệm, nhân cách và tấm lòng tận hiến của một người nghệ sĩ - chiến sĩ suốt đời phụng sự Tổ quốc.

CHU THU HẢO

Nguồn: Tạp chí VHNT số 617, tháng 8-2025