Ðền Và còn gọi là Ðông Cung tọa lạc tại Vân Gia, phường Sơn Tây (Hà Nội), thờ Tản Viên Sơn Thánh - vị thần đứng đầu Tứ bất tử của tín ngưỡng dân gian Việt Nam. Ðền Và đã được Nhà nước xếp hạng là di tích lịch sử - văn hóa cấp quốc gia từ năm 1964 . Đến ngày 19-1-2016, Lễ hội Ðền Và cũng vinh dự được Nhà nước đưa vào Danh mục là Di sản Văn hóa phi vật thể quốc gia.

Chuẩn bị rước kiệu từ Đền Và sang đền Ngự Dội - Nguồn: qdnd.vn

Cùng với lễ hội rằm tháng Giêng, tại Ðền Và (Ðông Cung) còn có lễ hội rằm tháng Chín âm lịch hay còn gọi là hội Ðả ngư nức tiếng xứ Ðoài. Ngoài mục đích dựng lại sự tích Thánh Tản dạy dân kéo vó, chế biến các món ăn từ cá, lễ hội đả ngư còn mang tính khuyến ngư và giữ gìn, bảo vệ môi trường sinh thái, nòi giống thủy sản, tái sinh nguồn lợi ở vùng sông Tích. Tại lễ hội, nhân dân của 5 đình gồm Vân Gia, Nghĩa Phủ, Mai Trai, Thanh Trì, Ái Mỗ, đình Phù Sa; đình Phú Nhi, phường Sơn Tây; đền Ngự Dội- xã Vĩnh Ninh - Phú Thọ tổ chức kiệu rước lễ lên Ðền Và để tế Thánh với nguyện cầu Quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa, nhân khang vật thịnh.

Hòa trong không khí của lễ hội: nhân dân được hồi tưởng về một truyền thuyết ly kì, rằng một ngày nọ, Ðức Thánh Tản hóa thân thành một lão nông đi dạo bên bờ sông tích, khi đến đoạn cầu vang (một cây cầu bắc qua sông Tích), Ngài thấy có một ông già ngồi kéo vó đến tận lúc trời đứng bóng mà chưa được con cá nào. Ông mở túi lấy lắm cơm trắng và muối vừng ra mời Ngài cùng ăn. Cảm động trước tấm lòng của ngư ông, Thánh Tản hỏi thăm và ngỏ ý muốn giúp ông kéo được mẻ cá to. Ngày xin kéo thử một mẻ thật kỳ lạ khi cầm vó kéo lên ông già thấy bao nhiêu là cá lớn, cá nhỏ thi nhau quẩy đành đạch trong vó làm ông hoa cả mắt. Không tin nổi hai người vừa bắt vừa làm phép, đếm được 99 con. Thấy còn sót ở phần đáy vó một con cá trê đang mang bụng chửa, Ông già đã nghe lời ngài thả nó về sông để làm phúc. Xong việc,Thánh còn dạy ông cách chế biến cá thành các món ăn ngay ở nơi kéo cá. Vì thời gian quá gấp nên ông già không kịp về nhà lấy muối, do vậy các món ăn đều có vị nhạt. Ăn xong, thấy nhạt miệng, Ngài bèn dạy ông cách hái quả cau tươi cùng lá trầu không và vỏ cây quạch đưa lên miệng nhai mà không cần dùng vôi. Lạ thay, càng nhai trầu, ông già càng thấy trong người phấn khích bừng nóng, miệng thơm hơn và bay hết mùi tanh. Kể từ đó, ông già học được cách làm vó đánh cá và chế biến các món ăn từ cá để truyền dạy cho nhân dân quanh vùng. Quay lại chuyện con cá Trê được phóng sinh, về sau đã sinh sôi nảy nở đầy đàn, nhớ ơn cứu mạng khi sắp chết cá Trê nọ đã cố bơi về địa điểm gần Ðền Và ngoảnh đầu bái lạy rồi chết. Nơi này sau được gọi là xóm Cá Trê, nay thuộc tổ dân phố Yên Mỹ, phường Sơn Tây.

Khu vực Nhà tiền tế Đền Và - Ảnh: VGP

Nhớ công ơn của Ðức Thánh Tản, hằng năm cứ mỗi dịp độ Thu về, chính quyền và nhân dân trong vùng lại mở hội Ðả Ngư - Ðền Và. Năm Ất Ty 2025 này, lễ hội dự kiến diễn ra vào ngày mồng 2 tháng 11 tức ngày 13 tháng 9 âm lịch (chủ nhật). Ban tổ chức mong muốn tổ chức trước một ngày trùng với ngày nghỉ để thu hút du khách và nhân dân tham gia. Sau đó, ngày 14 tháng 9 là ngày chính vẫn tổ chức phần lễ trang trọng với đủ các nghi thức tại Ðền Và. Hội thi đánh cá, bắt cá năm nay diễn ra trên đoạn sông Tích mới được cải tạo khơi dòng thuộc khu vực thôn Cam Lâm, Yên Mỹ phường Sơn Tây. Hội thi quy định "đội nào đánh bắt cá to, số lượng khối lượng nhiều sẽ được trao thưởng". Những con cá to tròn trịa thuộc về ai thì tâm niệm trong năm ấy gia đình sẽ được Ðức thánh phù hộ gặp nhiều may mắn. Ban tổ chức sẽ chọn 99 con hội tụ đủ các yếu tố lành lặn khỏe khoắn để làm lễ tế Thánh. Còn lại cá được chế biến bằng cách ướp các gia vị vào trong bụng, đánh vẩy sạch, bọc lá nghệ để nướng chín trên bếp than hồng hay rơm sạch.

Ngày xưa, các cụ còn kỳ công chọn kỹ khúc ruột cá để nấu với mật mía tạo thành món Nham để chấm cá luộc. Trong buổi thụ lộc, ai cũng nhớ câu dân gian truyền miệng "Hội Ðền Và trầu không vôi, xôi không muối". Mọi người đến tham gia lễ hội được thụ lộc Thánh tại Ðền lại được mang lộc thánh về cho người thân trong gia đình, bạn bè. Cùng với lễ hội diễn ra vào Rằm tháng giêng, lễ hội đả Ngư đền và vào ngày 14 tháng 9 âm lịch luôn sống mãi trong tiềm thức và sự trân trọng tự hào của người dân vùng Sơn Tây Xứ Ðoài. Ðây là một trong những giá trị văn hóa truyền thống tiêu biểu cần phải được bảo tồn gìn giữ phát huy gắn với di sản văn hóa vật thể Ðông Cung (Ðền Và). Nơi tôn thờ công lao to lớn của Thánh Tản Viên Sơn. Hiện nay, công tác quản lý và bảo tồn di tích Ðền. Và luôn được nhà nước quan tâm đầu tư. Hiện, công trình đã mở rộng hạ tầng giai đoạn một và con đường nối từ Thành Cổ qua khu vực Ðền Và lên Ðình Phùng Hưng thuộc làng cổ Ðường Lâm đang được thi công; khi hoàn thành sẽ tạo ra không gian thông thoáng giúp cho du khách di chuyển đến thăm Ðền được dễ dàng, đồng thời tạo ra mạng lưới kết nối thuận tiện giữa các khu di tích lịch sử văn hóa của địa phương,  tạo tiền đề phát triển nền kinh tế du lịch mỗi ngày một vững chắc, hiệu quả.

NGUYỄN TRỌNG AN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 622, tháng 10-2025