Là một trong những phong tục cổ truyền lâu đời và độc đáo, Lễ hội Khô Già Già hội tụ tinh hoa văn hoá, tín ngưỡng của đồng bào Hà Nhì vùng Tây Bắc. Lễ hội Khô Già Già (Lễ hội cầu mùa) là một trong những hình thức sinh hoạt văn hóa, tín ngưỡng được hình thành từ xa xưa, tồn tại cho đến ngày nay trong cộng đồng người Hà Nhì đen ở vùng Tây Bắc. Trong đó, vùng đất sinh thành và bảo tồn lễ hội này là các xã Y Tý, A Lù, Trịnh Tường, A Mú Súng, Nậm Pung (huyện Bát Xát, tỉnh Lào Cai trước đây).

Lễ hội Khô Già Già là điểm nhấn trong đời sống văn hóa của cộng đồng người Hà Nhì vùng Tây Bắc

Lễ hội Khô Già Già gắn liền với tập quán sản xuất nông nghiệp trồng lúa nước của đồng bào Hà Nhì trên những dải đất cao nguyên giữa chốn đại ngàn hùng vĩ. Nơi đây, người Hà Nhì sống dựa vào rừng, suối mát, họ chinh phục tự nhiên, khai phá đất hoang, trồng lúa nước, làm nhà trình tường và ăn đời ở kiếp với xứ sở này.

Vì vậy, hằng năm, cứ đến cuối tháng 6 (dương lịch), đồng bào Hà Nhì lại cùng nhau tổ chức Lễ hội Khô Già Già cúng tế thần linh, tri ân công đức của tổ tiên để cầu mong cho mưa thuận, gió hòa, mùa màng bội thu, cuộc sống ấm no, hạnh phúc. Lễ hội Khô Già Già của người Hà Nhì đen đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia năm 2015.

Để tổ chức Lễ hội Khô Già Già mang đúng bản sắc truyền thống, trước ngày chính hội, các gia đình, bản làng chung tay cùng nhau chuẩn bị các điều kiện cho lễ hội. Họ lựa chọn khu rừng thiêng của bản làng, nơi đó có bãi đất bằng phẳng, có lán thờ được dựng lên bằng tre gỗ, nứa lá dưới gốc cây cổ thụ tỏa bóng mát, xung quanh là những áng mây bồng bềnh bao phủ. Lán thờ của người Hà Nhì mỗi năm chỉ sửa một lần vào dịp tổ chức Lễ hội Khô Già Già. Trước ngày lễ hội diễn ra, các gia đình cử thành viên cùng cả bản đi cắt có gianh về lợp lại mái lán thờ cho đẹp và khang trang. Đây là không gian linh thiêng, nơi sẽ diễn ra những nghi lễ trang trọng.

Nghi lễ cúng cây đu trong Lễ hội Khô Già Già

Tiếp đó là nghi lễ tế trâu lên thần linh được cả bản tổ chức. Dân bản lựa chọn con trâu đực khỏe mạnh, đã trưởng thành, được nuôi thả trên đất của bản cách đó 3-4 ngày để làm vật tế lễ. Sau khi diễn ra lễ tế trâu, thịt trâu sẽ được chia đều cho các gia đình để mang về làm cỗ dâng cúng tổ tiên. Bản sẽ phân công người lên rừng chặt gỗ về dựng đu quay, tìm dây về làm đu dây cạnh lán thờ để dân bản có cái vui chơi ngày hội. 

Ngày chính của Lễ hội Khô Già Già là ngày đông vui nhất. Mỗi gia đình sẽ mang đến lán thờ một mâm cỗ cùng vài món ăn truyền thống để cúng thần linh. Mâm được làm bằng mây, hình trụ, có đế tròn cao, bề mặt mâm rộng, tròn. Lễ vật bày trên mâm cúng chủ yếu là những sản vật do đồng bào Hà Nhì làm ra như cơm, xôi, rượu, rau củ quả, măng rừng… Tất cả đều được đựng trên bát, bề mặt mâm lót bằng lá chuối tươi. Đầu tiên là nghi lễ cúng cây đu. Mâm lễ được đặt tại gốc cây đu để thầy cúng tiến hành các nghi thức tâm linh cầu mong thần linh phù hộ cho bản làng một năm bình an, ấm no, hạnh phúc, mùa màng bội thu, cầu mong cho người chơi đu được an toàn, vui vẻ.

Tiếp sau đó, các mâm lễ được đặt theo trật tự, trang nghiêm trong không gian lán thờ để tiếp tục cúng. Sau khi các thủ tục lễ cúng đã xong, tất cả dân bản từ già đến trẻ tập trung quay quần quanh khu lán thờ để tổ chức các hoạt động vui chơi cộng đồng, cùng nhau chơi đu quay, đu dây, đẩy gậy, nhảy bao bố, kéo co, hát giao duyên... Đồng bào khi đến tham gia lễ hội đều mặc trang phục truyền thống của người Hà Nhì, góp phần làm nên sắc màu đặc trưng của lễ hội. Trải qua 4 ngày tổ chức lễ hội, bản sẽ làm lễ hạ cây đu, cắt dây đu để quay về cuộc sống lao động thường ngày, bước vào mùa vụ thu hoạch lúa sắp tới.

Lễ hội Khô Già Già là điểm nhấn độc đáo và quan trọng trong đời sống văn hóa, tâm linh, tín ngưỡng của cộng đồng dân tộc Hà Nhì tại vùng Tây Bắc. Bắt nguồn từ đời sống lao động nông nghiệp trồng lúa nước, Khô Già Già thể hiện sinh động những triết lý nhân sinh sâu sắc của con người nơi đây, có giá trị gắn kết cộng động lớn lao. Trong thời đại ngày nay, Lễ hội Khô Già Già vẫn được bảo tồn, gìn giữ và phát huy giá trị không chỉ trong đời sống cộng đồng mà còn lan tỏa, góp phần làm phong phú vốn văn hóa cổ truyền của cộng đồng các dân tộc vùng Tây Bắc.

Bài và ảnh: THẾ LƯỢNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 619, tháng 9-2025