Làng Đông Sơn xưa thuộc xã Đông Sơn, huyện Đông Sơn, nay thuộc phường Hàm Rồng, tỉnh Thanh Hóa. Đây là một làng cổ nổi tiếng không chỉ ở xứ Thanh mà địa danh Đông Sơn đã được nhiều nhà khoa học phương Tây biết đến từ thế kỷ trước.

Về địa thế, làng Đông Sơn nằm bên bờ nam giữa vùng đồng bằng hạ lưu sông Mã, cạnh cầu Hàm Rồng, nơi hội tụ những yếu tố đặc trưng của một làng quê Việt Nam truyền thống: Có ruộng sâu, ruộng cạn, có đất đồi, đất bãi, có đồi đất, núi đá, có hang động, bờ sông tấp nập trên bến dưới thuyền.

Cảnh quan thiên nhiên, môi trường sinh thái đã biến Đông Sơn thành một làng quê thơ mộng, một vùng thắng tích, một chốn linh địa, thuận lợi cho việc phát triển kinh tế nông nghiệp lâu dài.

Làng Đông Sơn, quần tụ dựa vào lưng núi Rồng. Phía trước làng là cánh đồng rộng, màu mỡ, xung quanh làng là những núi đá nhỏ đồi đất thấp nằm xen kẽ lẫn nhau có hình dáng kỳ dị, dân gian cứ theo đó mà đặt tên cho từng quả đồi, ngọn núi: núi Rồng, núi Phượng, núi Voi, núi Cánh Tiên... Chẳng biết có đủ 99 ngọn núi hay không nhưng huyền thoại dân gian vẫn cho rằng làng Đông Sơn ở vào thế đất có 99 ngọn núi hình con Phượng Hoàng. Ca dao cổ vùng Đông Sơn đã nhắc đến 99 ngọn núi này một cách tự hào: Chín mươi chín ngọn bên đông/ Còn ngọn núi Nít bên sông chưa về/ Chín mươi chín ngọn đề huề/ Còn ngọn núi Nít chưa về bên đông…

Phía Đông của làng là hệ thống núi đất, kéo dài từ Ngã Ba Đầu - nơi sông Chu gặp sông Mã. Sông Mã qua hành trình vạn dặm trước khi về với biển đã để lại nơi đây một cảnh khí ngoạn mục vào bậc nhất xứ Thanh: Hàm Rồng - núi Ngọc.

Sách Đại Nam nhất thống chí cho biết: núi Hàm Rồng tức núi Long Hạm, tên cũ là Đông Sơn, mạch núi từ Ngũ Hoa, xã Dương Xá, theo bên sông dẫn đến uyển chuyển liên tiếp như hình con rồng, cuối cùng nổi vọt lên một ngọn núi cao, lớp đá chồng chất, trên núi có động Long Quang. Dưới núi có mỏm đá nhô ra bên sông, trông như Hàm Rồng ngậm đá phun nước. Động Long Quang trên núi Rồng là danh thắng, đã lưu luyến nhiều tao nhân mặc khách. Nguyễn Trãi, Lê Thánh Tông và nhiều văn sĩ khác từng đề thơ ở chốn này.

Phía Nam của làng là hệ thống đồi đất, núi đá cao; trong đó, tiêu biểu nhất là núi Cánh Tiên với huyền thoại về những nàng tiên giáng thế.

Phía Bắc của làng là hệ thống núi Phượng, núi con Voi, có động Tiên và chùa Tiên Sơn. Động Tiên mới được phát hiện gần đây đã trở thành một điểm du lịch hấp dẫn.

Làng Đông Sơn có cấu trúc theo kiểu làng thuần nông. Vị trí của làng cho phép phát huy triệt để lợi thế từ kinh tế ruộng nước và đất đồi. Hệ thống di tích: đình, chùa, đền, miếu… được tạo dựng và phân bố hợp lý tạo nên những cảnh bình dị rất đỗi thân thương.

Ít làng quê Việt Nam nào có bề dày lịch sử nghìn năm và quá trình phát triển liên tục như làng cổ Đông Sơn. Làng cổ Đông Sơn được xem như một ''niên biểu'' về sự phát triển liên tục từ buổi các vua Hùng dựng nước cho đến thời hiện đại. Theo dòng lịch sử, có thể thấy làng gắn liền với những bước thăng trầm của vùng đất xứ Thanh.

Tài liệu khảo cổ học cho biết, từ thời các vua Hùng dựng nước, trên đất Đông Sơn đã hình thành một làng nông nghiệp. Những chứng cứ văn hóa vật chất được phát hiện trong lòng đất làng cổ Đông Sơn như các bộ nông cụ, các loại vũ khí, đồ gốm, đồ trang sức đặc sắc đến trống đồng có hoa văn tinh xảo... cho thấy: từ kỳ dựng nước Văn Lang, Đông Sơn đã là một làng nông nghiệp được hình thành, phát triển lâu dài và có vị thế trong khu vực. Phát hiện về di tích làng cổ Đông Sơn với niên đại hơn 2.500 năm đã mở ra chương mới cho việc nghiên cứu văn minh Việt cổ thời dựng nước. Đến đầu thế kỷ XX (năm 1924), Đông Sơn trở thành tên gọi của một nền văn hóa khảo cổ nổi tiếng thế giới: Văn hóa Đông Sơn. Trống Đông Sơn trở thành biểu tượng cho tài năng, trí sáng tạo của người Việt cổ buổi đầu tạo dựng văn minh.

Sau thời kỳ huy hoàng của văn hóa Đông Sơn, suốt ngàn năm Bắc thuộc, làng cổ Đông Sơn vẫn nằm trong địa bàn quan trọng của vùng đất Cửu Chân. Dấu vết khu cư trú, khu mộ táng qua các thời kỳ: Hán, Đường, Lục Triều… được phát hiện ở làng Đông Sơn cho thấy sự phát triển liên tục của làng Đông Sơn trong thời đại giao thoa văn hóa Việt - Hán và các giai đoạn kế tiếp.

Ra khỏi thời kỳ Bắc thuộc, vùng đất Đông Sơn là địa bàn quan trọng, được đánh đánh dấu bằng những chứng tích của các triều đại: Lý - Trần - Lê - Tây Sơn và Nguyễn.

Thời kỳ Dương Đình Nghệ xây nền tự chủ, đoạn sông Mã từ Hàm Rồng đến Ngã Ba Đầu là nơi Ngô Quyền (con rể Dương Đình Nghệ) luyện thủy quân để làm nên một Bạch Đằng Giang thứ nhất: “Đằng giang tự cổ huyết do hồng”. Dấu vết một ngôi chùa cổ thời Trần (chùa Tiên) ở phía Bắc của làng cho thấy, đương thời Phật giáo khá phát triển ở đây. Thời Trần, tên làng Đông Sơn được lấy để đặt cho một huyện: huyện Đông Sơn. Điều này, khẳng định vị thế quan trọng của làng.

Triều Tây Sơn tồn tại không dài (1789-1802) nhưng cũng kịp gửi lại với thời gian nhiều chứng tích văn hóa. Văn bia thời Tây Sơn được phát hiện ở đây góp phần khẳng định: làng Đông Sơn là đất văn hiến. Người dân Đông Sơn rất tự hào đã "theo chúa Tây Sơn đánh giặc'': Thùng thùng trống đánh quân sang/ Chợ già trước mặt, quán Ngang bên đàng/ Qua Chiêng thì rẽ sang Giàng/ Qua quán Đông Thổ vào làng Đình Hương/ Anh đi theo chúa Tây Sơn/ Em về cày cuốc mà thương mẹ già.

Thời Nguyễn, triều đình đã cho dựng văn miếu ở làng Đông Sơn. Thời kỳ cận đại, với việc bắc cầu Hàm Rồng vượt sông Mã, một khu công nghiệp phía bắc thị xã Thanh Hóa (cũ), trên đất làng Đông Sơn đã hình thành.

Thời kỳ đánh Mỹ và thắng Mỹ, làng Đông Sơn trở thành pháo đài thép cùng với Nam Ngạn, Yên Vực viết nên huyền thoại mới về cầu Hàm Rồng: Sừng sững bóng cầu Hàm Rồng đứng/ Soi bóng dòng sông Mã chảy mênh mang/Ơi quê ta bao yêu thương/ Vang nước sông tiếng hát anh hùng... (Xuân Giao). Trên đỉnh núi Cánh Tiên được đắp hai chữ "Quyết thắng" khẳng định quyết tâm đánh thắng giặc Mỹ xâm lược. Sức mạnh của mảnh đất giàu truyền thống đã làm nên bản anh hùng ca sông Mã đáng tự hào: Chào Đông Sơn thôn anh hùng đánh Mỹ/ Nơi sơ sinh nền văn hóa quê nhà/ Trống đồng vọng từ ba mươi thế kỷ/ Lấp lánh trong luồng mắt chớp Rada… (thơ Huy Cận).

Trải qua bao thăng trầm cùng lịch sử, đến nay, làng cổ Đông Sơn vẫn giữ được những nét cổ kính của một làng quê nông nghiệp truyền thống. Hiện tại, làng Đông Sơn nằm trong khu du lịch Hàm Rồng - điểm xuất phát của hành trình du lịch xứ Thanh. Các di tích lịch sử - văn hóa cũng như dấu ấn văn hóa Đông Sơn, làng cổ Đông Sơn, đình, chùa, động Tiên, động Long Quang… đã trở thành những địa điểm du lịch thú vị. Trong tương lai, làng Đông Sơn sẽ được quy hoạch, bảo tồn để trở thành một trong những làng cổ điển hình của làng quê đất Việt.

PHẠM VÕ THANH HÀ

Nguồn: Tạp chí VHNT số 619, tháng 9-2025