Trong Văn kiện Đại hội XIII, Đảng ta đã xác định rõ định hướng: “Gắn phát triển văn hóa với phát triển du lịch; đưa du lịch thành một ngành kinh tế mũi nhọn, đồng thời bảo vệ, giữ gìn tài nguyên văn hóa cho các thế hệ mai sau”. Với bề dày lịch sử văn hóa lâu đời, sở hữu kho tàng di sản phong phú trong đó có nhiều di sản đã được xếp hạng, những năm gần đây, tỉnh Hưng Yên đang đẩy mạnh phát triển theo hướng quan tâm đầu tư, xúc tiến thương mại gắn với phát huy tiềm năng, lợi thế về nông nghiệp, làng nghề, văn hóa và môi trường sinh thái, góp phần khẳng định vị thế là điểm đến hấp dẫn trên bản đồ du lịch văn hóa Việt Nam.

Khu di tích Đa Hòa - Dạ Trạch - Ảnh: baohungyen.vn

1. Một số thành tựu trong bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa

Là địa phương thuộc vùng đồng bằng sông Hồng, nằm kề Thủ đô Hà Nội, Hưng Yên không chỉ thuận lợi về giao thông mà còn nổi bật với hệ thống di sản đặc sắc. Tỉnh hiện có 2.827 di tích nằm trong danh mục kiểm kê; có 6 khu di tích được xếp hạng di tích quốc gia đặc biệt; trong đó có 302 di tích, cụm di tích xếp hạng quốc gia; 901 di tích, cụm di tích xếp hạng cấp tỉnh; 10 hiện vật, nhóm hiện vật được công nhận là Bảo vật quốc gia; 29 Di sản văn hóa được đưa vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Trên địa bàn tỉnh còn lưu giữ 1.152 lễ hội truyền thống; 128 đơn vị ca dao, tục ngữ, hò, vè, sự tích, hát ru, văn tế; 128 loại hình tri thức dân gian; 257 làng nghề thủ công truyền thống… Những địa danh như: Khu di tích quốc gia đặc biệt Phố Hiến, chùa Thái Lạc, đền Đa Hòa - Dạ Trạch, chùa Keo, khu lăng mộ và đền thờ các vua Trần… không chỉ mang giá trị lịch sử, kiến trúc mà còn là tài nguyên quý giá để phát triển du lịch văn hóa.

Xác định di sản văn hóa là nền tảng tinh thần, là nội lực quan trọng thúc đẩy phát triển bền vững, những năm gần đây, công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa được tỉnh Hưng Yên đặc biệt chú trọng. Dưới sự chỉ đạo của Tỉnh ủy, HĐND, UBND tỉnh, cùng sự tham mưu tích cực của ngành VHTTDL, nhiều chính sách, kế hoạch cụ thể đã được triển khai như: Kế hoạch số 99/KH-UBND ngày 11-7-2019 về bảo vệ, bảo quản và phát huy giá trị bảo vật quốc gia trên địa bàn tỉnh Hưng Yên; Quyết định số 39/2019/QĐ-UBND ngày 20-11-2019 ban hành quy định quản lý di tích, di vật, bảo vật quốc gia trên địa bàn tỉnh Hưng Yên, ban hành các Quyết định Đề án đầu tư tu bổ, chống xuống cấp các di tích xếp hạng cấp tỉnh, cấp quốc gia tỉnh Hưng Yên giai đoạn 2016-2020 và giai đoạn 2021-2025. Trong đó, giai đoạn 2021-2025, tỉnh đã cân đối, bố trí nguồn kinh phí đầu tư triển khai thực hiện các dự án trọng điểm đã được cấp có thẩm quyền phê duyệt, các dự án đã và đang triển khai theo kế hoạch và sử dụng hiệu quả các nguồn vốn của nhà nước đầu tư.

Bên cạnh đó, tỉnh Hưng Yên cũng triển khai nhiều biện pháp nhằm mang di sản đến gần cộng đồng thông qua các chương trình tuyên truyền, giáo dục di sản để quảng bá, tiếp cận đa dạng đối tượng. Tỉnh đã tổ chức nhiều hội thảo khoa học chuyên sâu về bảo tồn di sản, lồng ghép nội dung di sản vào chiến lược phát triển văn hóa - du lịch và giáo dục cộng đồng. Việc tổ chức các chương trình như giáo dục di sản, ứng dụng số hóa di tích, tổ chức lớp học ca trù, trống quân, chèo… đang đưa di sản đến gần hơn với người dân, nhất là thế hệ trẻ. Đặc biệt, những năm gần đây, Sở VHTTDL đẩy mạnh công tác phối hợp trong bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa với Sở Giáo dục và Đào tạo (ký chương trình phối hợp giai đoạn 2022-2026), thực hiện đưa nội dung lịch sử địa phương vào chương trình học, góp phần giáo dục truyền thống văn hóa từ sớm. Hầu hết các trường trung học cơ sở, trung học phổ thông trên địa bàn tỉnh đã đưa nội dung văn hóa, lịch sử địa phương vào chương trình giảng dạy, góp phần giáo dục truyền thống văn hóa, lịch sử địa phương đối với thế hệ trẻ; đăng ký tham gia các hoạt động ngoại khóa, dã ngoại trải nghiệm tại bảo tàng, các di tích hay đăng ký chăm sóc từ 1-2 di tích tiêu biểu tại các địa phương. Sở Giáo dục và Đào tạo đã chỉ đạo các trường tổ chức các lớp ca trù, trống quân thu hút học sinh, sinh viên tham gia. Sở VHTTDL thường xuyên tổ chức các chương trình liên hoan Văn nghệ quần chúng, liên hoan ẩm thực, tuần văn hóa; các di sản văn hóa phi vật thể (lễ hội, nghệ thuật truyền thống, nghề thủ công…) được phục dựng, truyền dạy và tổ chức thường xuyên.

Công tác kiểm kê, phân loại và xếp hạng di sản hằng năm đều được rà soát thống kê và số hóa di sản. Nhiều di tích, danh lam được kiểm kê và xếp hạng từ cấp tỉnh đến cấp quốc gia, di sản văn hóa phi vật thể được nhận diện, lập hồ sơ khoa học đầy đủ. Đến năm 2024, Hưng Yên đã số hóa 26 di tích được xếp hạng cấp quốc gia đặc biệt và di tích xếp hạng quốc gia. Việc đẩy mạnh thực hiện chuyển đổi số cũng được triển khai thực hiện. Hiện nay, Sở Khoa học và Công nghệ đã tham mưu đặt hàng và triển khai 8 nhiệm vụ gắn với Chương trình bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa, di tích lịch sử gắn với phát triển du lịch tỉnh Hưng Yên; tích hợp app hướng dẫn tham quan, công nghệ QR Code, tương tác 360 độ tại nhiều điểm di tích. Việc ứng dụng công nghệ không chỉ hỗ trợ bảo tồn mà còn tạo ra trải nghiệm hiện đại, hấp dẫn cho du khách.

Trong lĩnh vực trùng tu, tôn tạo, tính đến cuối năm 2024, tỉnh Hưng Yên đã đầu tư tu bổ, chống xuống cấp cho 210 di tích với tổng kinh phí khoảng 1.158 tỷ đồng (trong đó đầu tư, tu bổ cho 76 di tích xếp hạng cấp quốc gia, quốc gia đặc biệt với tổng kinh phí trên 522 tỷ đồng; 107 di tích xếp hạng cấp tỉnh, với kinh phí đầu tư tu bổ khoảng 568 tỷ đồng; 27 di tích trong Danh mục kiểm kê, với tổng kinh phí khoảng 68 tỷ đồng); tiếp tục nghiên cứu, lập hồ sơ khoa học xếp hạng di tích và phát huy giá trị di tích trên địa bàn tỉnh theo quy định... Ngoài ra, các hoạt động sưu tầm các hình ảnh, tư liệu lịch sử và công tác trưng bày được Bảo tàng tỉnh thực hiện thường xuyên, phục vụ du khách tham quan, nghiên cứu, học tập, góp phần giáo dục truyền thống văn hóa, lịch sử cho các tầng lớp Nhân dân, nhất là thế hệ trẻ: sưu tầm được tổng số 18.038 tài liệu, hiện vật; sưu tầm, số hóa 13.000 trang tài liệu Hán Nôm; nghiên cứu xuất bản 13 ấn phẩm; phục chế 60 hiện vật tiêu biểu có giá trị lịch sử văn hóa phục vụ công tác trưng bày tuyên truyền; tổng số tài liệu, hiện vật bảo quản trị liệu là 5.557 hiện vật.

Hiện nay, tỉnh đang tham mưu, xây dựng Đề án Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn tỉnh Hưng Yên giai đoạn 2025-2030; tổng hợp nhu cầu đầu tư thực hiện Chương trình mục tiêu quốc gia về phát triển văn hóa giai đoạn 2025-2035, giai đoạn I từ 2025-2030; thỏa thuận báo cáo kinh tế - kỹ thuật tu bổ, tôn tạo di tích trên địa bàn tỉnh; tham mưu UBND tỉnh ban hành Quyết định phê duyệt, công bố danh mục kiểm kê di tích trên địa bàn tỉnh Thái Bình (cũ); xây dựng hồ sơ khoa học trình cấp có thẩm quyền xếp hạng di tích quốc gia, công nhận bảo vật quốc gia, ghi danh di sản văn hóa phi vật thể, trong đó có thêm 5 di sản văn hóa phi vật thể vào Danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; 11 di tích xếp hạng cấp tỉnh.

Tiếp tục đề nghị Bộ VHTTDL trình Thủ tướng Chính phủ cho phép lập hồ sơ di sản “Trồng và chế biến nhãn lồng Hưng Yên” đề nghị UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại; lập hồ sơ di sản “Lễ hội đền An Xá” trình UNESCO ghi danh vào Danh sách di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của thế giới; đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đối với lễ hội truyền thống chùa Phúc Thắng - đền Thượng và lễ hội truyền thống đền Hưng Long. Tham mưu thành lập đoàn công tác của tỉnh tham dự kỳ họp của UNESCO tại Pháp liên quan đến hồ sơ đề cử danh nhân Lê Quý Đôn, tổ chức các hội nghị quảng bá văn hóa, xúc tiến du lịch, giới thiệu về danh nhân văn hóa Lê Quý Đôn tại Cộng hòa Pháp.

Có được những thành tựu trong công tác bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa đó là nhờ sự vào cuộc đồng bộ của các cấp, ngành, chính quyền địa phương và cộng đồng dân cư. Việc phát huy di sản đúng cách sẽ tạo ra nguồn lực để tiếp tục bảo tồn; xác định cộng đồng là chủ thể quan trọng trong bảo tồn di sản, sự tham gia của người dân địa phương, nghệ nhân, những người thực hành là yếu tố quyết định sự bền vững của di sản cũng là tôn trọng tri thức dân gian, các phong tục tập quán, truyền thống trong quá trình bảo tồn; cần có chiến lược dài hạn và đồng bộ, công tác bảo tồn di sản văn hóa cần được tích hợp trong quy hoạch phát triển kinh tế, xã hội, đô thị và du lịch; tăng cường nguồn lực và nhân lực chuyên môn, việc thiếu hụt nhân lực có trình độ chuyên môn sâu là một thách thức trong bảo tồn di sản nhất là đối với cấp địa phương.

2. Những định hướng phát huy di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch

Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa không chỉ là việc gìn giữ những di tích lịch sử, mà còn là động lực quan trọng cho sự phát triển kinh tế. Vì vậy, cần có định hướng phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch trong giai đoạn hiện nay như sau:

Một là, phát triển du lịch gắn với bảo tồn di sản đảm bảo sự hài hòa giữa khai thác du lịch và giữ gìn bảo tồn các giá trị văn hóa, lịch sử, kiến trúc và sinh thái của di sản.

Hai là, lấy cộng đồng làm trung tâm, tăng cường vai trò của cộng đồng tại địa phương nơi có các di sản văn hóa, nâng cao ý thức cộng đồng trong việc giữ gìn và khai thác di sản; khuyến khích người dân tham gia trực tiếp vào hoạt động du lịch.

Ba là, đa dạng hóa loại hình và sản phẩm du lịch, khẳng định vị thế trong vùng. Cơ cấu sản phẩm du lịch của Hưng Yên chủ yếu tập trung ở du lịch tham quan di tích lịch sử văn hóa, du lịch lễ hội dân gian truyền thống, du lịch làng nghề truyền thống, du lịch sinh thái, nghỉ dưỡng tắm biển; du lịch cộng đồng, trải nghiệm; khu du lịch sinh thái - tâm linh; du lịch văn hóa như tham quan các di tích lịch sử văn hóa, danh lam thắng cảnh Khu di tích Phố Hiến, Đa Hòa - Dạ Trạch; chùa Nôm, Tống Trân - Cúc Hoa, Cây Đa và đền thờ La Tiến, di tích chùa Keo, Khu lăng mộ và đền thờ các vị vua triều Trần, Khu di tích đình, đền, bến tượng A Sào, đền Đồng Bằng; đền Tiên La; đình An Cố… các khu du lịch sinh thái, cộng đồng kết hợp như Khu đô thị Ecopark, Khu đô thị Ocean Park Văn Giang, làng hoa cây cảnh Văn Giang, đúc đồng Đại Đồng, chạm bạc Phù Ủng, hương xạ Bảo Khê, bánh cuốn Phú Thị, bánh tẻ Phụng Công, tương Bần, rượu Trương Xá, vườn nhãn và làng nghề chế biến nông sản; tham quan nhà thờ cổ Mễ Sở; du lịch đường sông, vườn trồng cây ăn trái, trang trại kết hợp nông nghiệp, làng vườn cây cảnh…

Bốn là, phát triển bền vững có trách nhiệm gắn phát triển du lịch với trách nhiệm xã hội và bảo vệ môi trường, tránh thương mại hóa gây mức tổn hại đến giá trị di sản.

Cần phải khẳng định, việc khai thác các giá trị di sản văn hóa nói chung, di sản văn hóa phi vật thể nói riêng cho hoạt động du lịch là một quá trình phức tạp. Nhìn tổng thể du lịch cộng đồng gắn với xây dựng nông thôn mới ở tỉnh Hưng Yên mới chỉ có tại một vài địa điểm với những dịch vụ nhỏ lẻ, manh mún và chưa có chiều sâu, chưa bài bản để thu hút và giữ chân du khách. Cùng với đó, chất lượng nguồn nhân lực và cơ sở hạ tầng dịch vụ du lịch nhìn chung chưa đáp ứng nhu cầu của du khách, sản phẩm du lịch còn đơn điệu, chưa có tính độc đáo, khác biệt. Nhiều hoạt động du lịch cộng đồng còn mang tính tự phát, thiếu quy hoạch kết nối. Hoạt động xúc tiến, quảng bá cho loại hình du lịch mới này còn hạn chế, thiếu sự phối hợp giữa các ngành, các cấp. Đa số các địa phương trong tỉnh đều chưa quan tâm đến phát triển du lịch cộng đồng, người dân chưa nhận thức được các lợi ích mà du lịch cộng đồng mang lại và mới chỉ dừng ở hình thức đón du khách đến tham quan, chụp ảnh, chưa đầu tư các dịch vụ để du khách đến trải nghiệm; các sản phẩm, dịch vụ du lịch chưa đa dạng nên nguồn thu không lớn, thường chỉ tập trung vào bán các sản phẩm làng nghề, nông sản...

3. Một số giải pháp phát huy tài nguyên di sản văn hóa cho phát triển du lịch

Một là, về thể chế, chính sách, cần tăng cường rà soát, hoàn thiện hệ thống pháp luật liên quan đến công tác bảo tồn di sản và phát triển du lịch để có thể ban hành các chính sách hỗ trợ bảo tồn di sản bằng các nguồn lực từ nhà nước và xã hội hóa; xây dựng quy hoạch phát triển du lịch gắn với di sản theo hướng bền vững và khoa học. Tập trung nguồn lực xây dựng các điểm du lịch có tài nguyên du lịch văn hóa hấp dẫn gắn với di tích, khu di tích trọng điểm của tỉnh theo quy hoạch đã được phê duyệt bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị quần thể di tích.

Hai là, về quản lý và quy hoạch, tăng cường sự phối hợp giữa các cơ quan, các doanh nghiệp du lịch ở Trung ương và địa phương; tăng cường kiểm tra, giám sát hoạt động du lịch tại các khu di tích, đồng thời áp dụng công nghệ số trong công tác quản lý, quảng bá và giới thiệu di sản. Cần có sự quan tâm hơn của Đảng, Nhà nước, chính quyền và nhân dân địa phương về hạ tầng du lịch, quy hoạch du lịch và cơ sở vật chất phục vụ đáp ứng nhu cầu của khách.

Ba là, đầu tư và tài chính có cơ chế chính sách khuyến khích và động viên các nghệ nhân trong công tác giảng dạy, tuyên truyền góp phần bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa. Nâng tầm di sản để nhiều người biết đến, tìm đến. Huy động công tác xã hội hóa để phát huy giá trị di sản. Sưu tầm tài liệu hay để thổi hồn, tính thiêng vào các di tích, thu hút du khách trong và ngoài nước. Tạo các chính sách đặc biệt, tích cực ưu tiên cho việc tuyên truyền học sinh, sinh viên đến thăm quan, trải nghiệm và học tập tại các địa điểm du lịch.

Công tác đào tạo, bồi dưỡng nguồn nhân lực lao động trong lĩnh vực văn hóa; chính sách quan tâm đến đội ngũ cán bộ, lãnh đạo quản lý, chuyên gia, tác giả có trình độ trong lĩnh vực văn hóa. Phát huy vai trò của các nhà khoa học, nhà nghiên cứu trong việc tư vấn, bảo tồn và phát triển các sản phẩm du lịch.

Bốn là, về truyền thông và giáo dục, tăng cường tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức cộng đồng và du khách về giá trị di sản văn hóa trên địa bàn tỉnh. Hưng Yên có sẵn nguồn tài nguyên du lịch nhân văn vật thể và phi vật thể gắn với du lịch danh nhân, khoa bảng. Cần tuyên truyền và phổ biến sâu rộng để phát huy các giá trị đó. Từ đó, có thể tự hào về truyền thống hiếu học, trọng hiền tài, ghi nhớ công lao của các bậc tiền nhân đã có công với đất nước làm rạng danh tỉnh nhà thông qua các hình thức tuyên truyền sách, báo; xây dựng các chiến lược truyền thông sáng tạo cụ thể, đa phương tiện qua cách kênh thông tin trên mạng xã hội để quảng bá di sản gắn với du lịch; lồng ghép nội dung bảo tồn di sản vào chương trình giáo dục các cấp; tạo ra các cuộc thi vừa để tuyên truyền, vừa để tìm ra các giải pháp mới trong công tác bảo tồn và phát huy các giá trị di sản.

Ngoài ra, cần tích cực thu hút nguồn lực từ các doanh nghiệp đầu tư cho phát triển du lịch tại các địa phương nơi có các khu du lịch, di tích trọng điểm của tỉnh; cần xây dựng các sản phẩm du lịch một cách bài bản và có chọn lựa những sản phẩm du lịch có giá trị về văn hóa. Yêu cầu có sự chuẩn bị chu đáo từ địa phương khi khách thập phương đến thăm quan. Bố trí người am hiểu về văn hóa của địa phương để lồng ghép vào các chuyến thăm quan của du khách.

Năm là, đảm bảo di sản văn hóa không bị khai thác quá mức giới hạn. Phát triển du lịch trên cơ sở bảo tồn và phát huy, làm giàu, tôn trọng, giữ gìn những giá trị cốt lõi, bản sắc, tính độc đáo của tài nguyên di sản văn hóa. Đảm bảo sự tham gia của cộng đồng địa phương, nâng cao lợi ích và trách nhiệm của cộng đồng, khuyến khích người dân đóng góp vào nỗ lực chung bảo tồn và phát huy các giá trị di sản, xử lý hài hòa mối quan hệ với các bên liên quan khi có khách du lịch đến; bảo vệ và phát huy các giá trị văn hóa thông qua các sản phẩm du lịch. Thông qua các sản phẩm du lịch để truyền thông, quảng bá văn hóa làng quê, những đặc sản, tinh hoa của địa phương. Như vậy, vừa có thể tạo thêm thu nhập cho người dân, vừa tăng sức hút khi du khách đến.

Trong những năm qua, Hưng Yên đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng trong việc bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa gắn với phát triển du lịch. Tuy nhiên, để khai thác tối đa tiềm năng, tỉnh cần vượt qua những thách thức về sản phẩm du lịch, cơ sở hạ tầng và nguồn nhân lực. Trong thời gian tới, Hưng Yên cần tập trung hoàn thiện chính sách, đa dạng hóa sản phẩm du lịch có chiều sâu và tăng cường vai trò của cộng đồng. Những giải pháp này giúp di sản văn hóa trở thành động lực mạnh mẽ cho phát triển kinh tế, xã hội, đồng thời bảo đảm sự phát triển du lịch bền vững.

__________________________

Tài liệu tham khảo

1. Báo cáo Tổng kết 10 năm thực hiện Nghị quyết 33-NQ/TW ngày 9-6-2014 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng (khóa XI).

2. Đảng bộ Sở VHTTDL, Các giải pháp chủ yếu nhằm phát huy giá trị văn hóa tạo động lực phát triển kinh tế - xã hội trên địa bản tỉnh Hưng Yên, Đại hội Đảng bộ UBND tỉnh Hưng Yên.

3. Đặng Cảnh Khanh, Một số suy nghĩ về việc phát huy các giá trị lịch sử văn hóa truyền thống gắn với phát triển du lịch ở Hưng Yên, Hội nghị Văn hóa tỉnh Hưng Yên năm 2024.

4. Đặng Văn Bài, Góp bàn về bảo tồn di sản văn hóa gắn với phát triển công nghiệp văn hóa ở tỉnh Hưng Yên, Hội nghị Văn hóa tỉnh Hưng Yên năm 2024.

5. Sở Giáo dục và Đào tạo tỉnh Hưng Yên, Những nhiệm vụ và giải pháp đưa văn hóa phi vật thể chèo, ca trù, trống quân vào giảng dạy trong trường học góp phần bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa truyền thống, Hội nghị Văn hóa tỉnh Hưng Yên năm 2024.

6. Nguyễn Trùng Khánh, Phát triển du lịch gắn với bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa, bảo vệ môi trường, thúc đẩy sự phát triển bền vững trong bối cảnh mới, tapchicongsan.org.vn, 28-8-2023.

ĐẶNG THỊ HUÊ

Nguồn: Tạp chí VHNT số 615, tháng 8-2025