Tóm tắt: Thăng bằng là kỹ thuật cơ bản và thiết yếu trong nghệ thuật xiếc, đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo an toàn, nâng cao hiệu quả và tính thẩm mỹ của tiết mục. Đây không chỉ là việc giữ ổn định cơ thể mà còn là khả năng kiểm soát trọng tâm, phản xạ nhanh và sự phối hợp nhịp nhàng giữa các hệ cơ quan. Kỹ thuật thăng bằng được phân loại thành nhiều dạng như thăng bằng tĩnh, thăng bằng động, thăng bằng phản ứng, thăng bằng chức năng và các hình thức đặc biệt như thăng bằng nhiều tầng hoặc khi di chuyển. Mỗi loại đòi hỏi kỹ năng và phương pháp luyện tập riêng biệt, yêu cầu người biểu diễn phải có thể lực, ý chí và khả năng kiểm soát cơ thể tốt. Làm chủ kỹ năng thăng bằng là nền tảng cốt lõi để nghệ sĩ xiếc phát triển sự nghiệp bền vững và góp phần gìn giữ, nâng cao giá trị của nghệ thuật xiếc.

Từ khóa: xiếc, thăng bằng, kỹ thuật, dụng cụ.

Abstract: Balance is a fundamental and essential technique in circus arts, playing a crucial role in ensuring safety, enhancing performance effectiveness, and improving the aesthetic appeal of an act. It’s not merely about maintaining body stability; it also involves the ability to control one’s center of gravity, react quickly, and coordinate various bodily systems seamlessly. Balance techniques are categorized into several forms, including static balance, dynamic balance, reactive balance, functional balance, and specialized forms like multi-level balance or balance while moving. Each type demands distinct skills and training methods, requiring performers to possess excellent physical conditioning, strong willpower, and precise body control. Mastering balance is the core foundation for circus artists to build sustainable careers and contribute to preserving and enhancing the value of circus arts.

Keywords: circus, balance, technique, equipment.

Ảnh: cucnghethuatbieudien.gov.vn

Thăng bằng là một kỹ thuật cơ bản tạo nền tảng để phát triển năng khiếu nghệ thuật xiếc của diễn viên, giúp diễn viên ứng phó linh hoạt với các tình huống gặp phải khi biểu diễn nhằm đảm bảo an toàn cho bản thân và bạn diễn trong quá trình thực hiện tiết mục, tác phẩm xiếc. Thăng bằng cũng là kỹ năng bản lề cơ bản nhằm phát triển tố chất và tư duy sáng tạo của diễn viên để áp dụng vào từng thể loại, tiết mục, tác phẩm nghệ thuật xiếc khác nhau.

1. Thăng bằng - Nền tảng cốt lõi của nghệ thuật xiếc

Thăng bằng nói chung là khả năng duy trì sự cân bằng của vật thể hoặc cơ thể người (giữ thăng bằng người trên một vật thể hoặc giữ thăng bằng một vật thể trên cơ thể người). Một vật thể được coi là thăng bằng khi trọng tâm (trung tâm khối lượng) được giữ trong phạm vi chân đế (điểm tỳ). Do đó, để duy trì tư thế thăng bằng phải giữ cho trọng tâm nằm trong phạm vi của chân đế. Nó đồng nghĩa với việc phạm vi, diện tích chân đế càng nhỏ thì càng khó giữ thăng bằng.

Theo tác giả Tôn Thất Minh Đạt, Trường Đại học Y Dược Huế trong Giáo trình Y khoa - Nâng cao năng lực và phục hồi chức năng, chuyên đề Tư thế và thăng bằng, thăng bằng trong hoạt động thể chất của vật thể - cơ thể người có thể được chia làm những loại chính sau:

Thăng bằng tĩnh (thăng bằng ổn định): khi trọng tâm được duy trì trên một chân đế cố định (một bên hoặc hai bên) trong khi ngồi/ đứng trên một bề mặt vững. Ví dụ về các bài tập tĩnh của cơ thể người là bài tập đứng một chân, hai chân hoặc hai chân so le sát nhau.

Thăng bằng phản ứng: là phản ứng giữ thăng bằng khi chân đế di chuyển đột ngột hoặc khi có một lực làm mất thăng bằng. Ví dụ cơ thể người khi bị xô đẩy về các hướng.

Thăng bằng dự trước: là phản ứng giữ thăng bằng nhằm chuẩn bị cơ thể để vận động hay phòng trước khi bị rối loạn. Ví dụ khi vươn người tới lấy đồ vật.

Thăng bằng động: thăng bằng liên quan đến duy trì trọng tâm bên trong giới hạn giữ vững trên một chân đế đang di chuyển (bàn chân), thường là trên một bề mặt vững. Những nhiệm vụ này đòi hỏi sử dụng một chiến lược bước. Chân đế luôn thay đổi vị trí của nó, buộc trọng tâm phải được điều chỉnh theo từng chuyển động. Ví dụ về các bài tập động là đi bộ trên xà thăng bằng, bước lên và bước qua bục hoặc nhảy.

Thăng bằng chức năng: là thăng bằng giống như các hoạt động trong các bài tập thể thao như ném bóng, bắt bóng.

Trọng lực và trọng tâm là hai yếu tố tác động lớn nhất đến sự thăng bằng. Trọng lực là lực hút của trái đất, còn trọng tâm là điểm trung tâm khối lượng của vật thể. Trong xiếc, việc kiểm soát trọng tâm và tương tác với trọng lực là vô cùng quan trọng. Đây là bản lề để mở ra những kỹ nghệ điêu luyện, hấp dẫn, vượt ra ngoài những giới hạn thăng bằng thông thường. Trong nghệ thuật xiếc, thăng bằng đã trở thành một thể loại riêng biệt, nó đồng thời còn được sử dụng trong các thể loại, tiết mục xiếc khác nhau với vai trò là kỹ thuật cầu nối hoặc liên quan trực tiếp với nhiều kỹ thuật của các bộ môn xiếc khác. Tuy nhiên, chỉ những hành động dựa trên việc giữ thăng bằng ở những tư thế, hoàn cảnh, môi trường, điều kiện khác biệt so với đời thường mới được gọi là động tác thăng bằng trong nghệ thuật xiếc.

Thăng bằng trong nghệ thuật xiếc không nằm ngoài những nguyên lý của khoa học chung nhưng đòi hỏi phải được nghiên cứu và tập luyện kỹ càng, thành thạo bởi thăng bằng trong nghệ thuật xiếc thường được thực hiện trong những hoàn cảnh, môi trường, điều kiện khác biệt so với đời thường.

Thăng bằng trong nghệ thuật xiếc gồm: Thăng bằng tại chỗ là khả năng tạo nên sự thăng bằng với phần chân đế (điểm tỳ) không chuyển động như: đứng tay trên thảm, mễ, phanh hay đứng tại chỗ thăng bằng trên dây căng…; Thăng bằng trong chuyển động là khả năng tạo nên sự thăng bằng với phần trọng tâm chuyển động (di chuyển), chẳng hạn như: đi xe đạp một bánh, đứng tay trên đu, thăng bằng trên con lăn hay thăng bằng trên dây chùng...; Thăng bằng đơn là hoạt động thăng bằng tại chỗ hoặc chuyển động chỉ diễn ra một hành động (động tác), thể loại thăng bằng như hành động: đứng tay trên phanh (thăng bằng tại chỗ); đi xe đạp một bánh (thăng bằng trong chuyển động)...; Thăng bằng nhiều tầng có từ hai loại hoạt động thăng bằng trở lên cùng lúc kết hợp với nhau như hành động: đi xe đạp một bánh đế gậy (người thăng bằng trên xe đạp - thăng bằng trong chuyển động, thăng bằng người trên vật; thăng bằng cây gậy trên trán - thăng bằng vật trên người) hoặc trụ đi con lăn đế con cắm kiếm…

2. Yêu cầu và phương pháp huấn luyện kỹ thuật thăng bằng

Quá trình huấn luyện cơ bản

Cũng như tất cả các môn thể dục thể thao liên quan đến vận động, trước khi thực hiện các hoạt động chuyên môn đều phải khởi động làm nóng các nhóm cơ, kích thích tiết chất nhờn bôi trơn các khớp. Bộ môn Thăng bằng cũng phải khởi động thật kỹ, mục đích là để làm nóng cơ thể và các khớp tiết ra chất nhờn giúp cơ thể sẵn sàng hoạt động chuyên môn nhằm tránh những chấn thương trong quá trình vận động, luyện tập.

Thứ tự bài khởi động chung bao gồm các động tác: quay các khớp ngón tay, cổ tay, khuỷu tay, vai, cổ (thân trên), ngón chân, bàn chân, cổ chân, đầu gối, háng, cột sống (lưng). Trên nguyên lý từ khớp nhỏ đến khớp lớn, từ khớp xa đến khớp gần.

Khởi động chuyên sâu (kỹ thuật): gồm có các động tác ép dẻo khớp cổ tay, ép dẻo vai, động tác gập người, động tác ép dẻo xoạc ngang, động tác ép dẻo mũi chân, động tác ép căng đầu gối.

Ép dẻo khớp cổ tay: Ép dẻo khớp cổ tay là rất quan trọng, diễn viên cần ép dẻo kỹ khớp cổ tay trước khi thực hiện các động tác bởi vì các động tác thăng bằng trồng đầu ba điểm tỳ và đứng tay trọng lượng cơ thể đều dồn chính vào hai cổ tay. Nguyên tắc ép dẻo khớp cổ tay là người tập phải ngửa một lòng bàn tay lên sau đó đặt úp lòng bàn tay còn lại lên trên bàn tay ngửa ra và ấn từ từ lên các ngón tay sao cho cổ tay ngửa hết về phía sau và giữ nguyên tư thế như vậy trong vòng 10 giây, sau đó đổi vị trí tay còn lại. Sau đó, người tập ngồi xổm trên sàn tập, hai tay chống thẳng trên mặt đất, trọng lượng cơ thể dồn đều vào hai bàn tay, sau đó mở hai bàn tay sang bên cạnh và đặt ngược lại hai bàn tay, mục đích là ép dẻo cổ tay và cho cổ tay chịu lực ở các hướng khác nhau.

Ép dẻo vai: gồm Ép dẻo vai hướng trước, yêu cầu người tập đặt hai tay vào một mặt phẳng có độ cao ngang hông, tư thế thân gập phía trước (thân trên song song với mặt đất), đầu cúi xuống sao cho cằm chạm vào ngực, hai cánh tay giữ thẳng và áp sát vào má, giữ nguyên tư thế như vậy và tự dùng lực ấn đè khớp vai xuống (lặp lại từ 10-15 lần), hoặc có thể nhờ người khác trợ giúp bằng cách dùng lực ép xuống phần khớp vai (lặp lại từ 10-15 lần). Trong quá trình ép dẻo vai lưu ý phải giữ thẳng cánh tay và hóp ngực lại, tránh ưỡn ngực ra. Ép dẻo vai hướng sau, người tập phải đứng thẳng mở hai chân, sau đó cúi gập người về phía trước; hai bàn tay đan lồng vào nhau đưa về phía sau lưng, cánh tay giữ thẳng và tự ép xuống hoặc giáo viên giúp ấn xuống. Hoạt động này cần thực hiện từ từ, tùy vào mức độ cứng hay dẻo của cá nhân từng diễn viên để tránh chấn thương. Xoay vai với dây, động tác này yêu cầu người tập đứng thẳng, hai bàn tay nắm vào một sợi dây, giữ thẳng hai tay song song đưa về phía trước mặt, nâng thẳng hai tay lên cao phía trên đỉnh đầu và xoay khớp vai vặn hai mu bàn tay đối vào nhau và hạ tay xuống phía sau lưng, sau đó làm ngược lại. Khi xoay vai phải luôn giữ thẳng khuỷu tay và nắm chắc lấy sợi dây, khoảng cách giữa hai bàn tay phụ thuộc vào độ dẻo của người thực hiện; lúc mới tập có thể cầm rộng dây, về sau thu hẹp dần khoảng cách của hai bàn tay.

Động tác gập người: gồm Đứng gập người, yêu cầu người thực hiện đứng thẳng, hai chân chụm sát vào nhau, hai tay giơ thẳng lên cao, từ từ cúi gập người xuống, hai tay nắm vào hai cổ chân, ngực sát vào đầu gối và giữ nguyên tư thế một phút. Thời điểm mới tập động tác này, người tập hay bị chùng đầu gối do chưa đủ độ dẻo, cần luyện tập sao cho động tác thân gập sát với chân nhưng đầu gối phải thẳng. Ngồi gập người, người thực hiện động tác ngồi trên sàn, đưa thẳng hai chân về phía trước mặt, chụm sát hai chân vào nhau, giơ thẳng hai tay lên đầu, giữ lưng và tay thẳng, từ từ gập thân về phía trước cho phần ngực áp sát phần chân, cằm và ngực rướn hết về phía trước, hai bàn tay song song cầm vào gan bàn chân và kéo ngược về phía sau, giữ nguyên tư thế 1 phút. Khi gập người, người tập phải giữ thẳng thân và đầu gối thì động tác mới đạt hiệu quả.

Động tác ép dẻo xoạc ngang: Diễn viên mở ngang hai chân sang hai bên cạnh, hai tay chống trước mặt, sau đó dùng trọng lượng cơ thể ép xuống cho háng sát với mặt đất sao cho hai chân và hông thành một đường thẳng (tương ứng một góc 180⁰). Về sau, khi độ dẻo đã đạt thì kê cao hai chân lên để xoạc (xoạc âm, hai chân và hông thành một hình chữ V). Người tập ép từ từ, tránh dẫn đến chấn thương (giãn dây chằng), mỗi lần ép tối thiểu 1 phút, sau đó cần quay háng. Sau mỗi lần ép háng theo chiều mở ra thì ép háng theo chiều đóng vào (chiều ngược lại), mục đích nhằm hồi cơ.

Động tác ép dẻo mũi chân: Diễn viên ngồi quỳ gối trên thảm, hai đầu gối và mũi chân khép chặt vào nhau và hai mũi chân đặt úp trên thảm, hai bàn tay chống ở hai bên cạnh thân, sau đó từ từ nâng hai đầu gối lên, lúc này mông ngồi lên hai gót chân và trọng lượng cơ thể sẽ đè nặng vào hai mũi chân, học sinh giữ ở tư thế này trong khoảng 30 giây và từ từ hạ đầu gối trở lại tư thế ban đầu. Động tác này làm 5 lần trong thời gian diễn ra buổi tập.

Động tác ép căng đầu gối: Diễn viên ngồi thẳng lưng trên thảm, hai chân tách mở chữ V để thẳng trước mặt, co một chân lên, hai bàn tay đan vào nhau, đặt bàn chân vào giữa hai lòng bàn tay, sau đó duỗi thẳng chân ra, yêu cầu phải giữ thật chắc hai tay không để tuột và thẳng căng đầu gối, hai bàn tay kéo ngược lòng bàn chân để đầu gối được kéo thẳng ra.

Dụng cụ hỗ trợ huấn luyện

Các dụng cụ sử dụng trong huấn luyện môn Thăng bằng gồm có: Gạch gỗ: được làm bằng gỗ có kích thước: rộng 8cm, dài 16cm, cao 6cm. Ghế gỗ (mễ): được làm bằng gỗ có 4 chân với kích thước mặt ghế: rộng 30cm, dài 50cm, cao 30cm. Mặt ghế được thiết kế có độ dốc 5% về phía trước, 4 chân chắc chắn và cân bằng. Panh: phần khung của panh được làm bằng sắt hoặc inox, có 4 chân chõe ra bám chắc xuống mặt đất, cao 75cm (tùy thuộc vào chiều cao của diễn viên), hai cọc panh theo hình chữ U vuông góc với mặt đất, trên 2 cọc panh được gắn 2 viên gạch gỗ, có thể làm 2 đến 3 loại kích cỡ khác nhau để phù hợp với hình thể của người tập. Trồng đầu (cao su): được làm từ cao su, có hình ovan khoét hơi chũng ở giữa, rộng 10cm, dài 12cm, dày 4cm. Panh trồng đầu (sừng hươu): được làm bằng vật liệu sắt hoặc inox, chiều cao trung bình 60cm (tùy thuộc vào chiều cao của diễn viên) có thể làm 2 đến 3 loại kích cỡ khác nhau để phù hợp với hình thể của người học. Có 3 điểm tỳ, điểm giữa đặt trồng đầu cao su nằm vị trí cao nhất, hai điểm bên cạnh để cầm tay và thấp hơn điểm ở giữa. Con lăn: bộ đạo cụ con lăn gồm có 3 bộ phận: ván trên, ván dưới và quả con lăn. Quả con lăn, ván con lăn được làm bằng gỗ. Quả con lăn tiện tròn theo hình ống, dài 35cm, đường kính quả 20cm. Ván trên làm bằng gỗ dài 70cm, rộng 40cm, dày 2cm. Ván dưới làm bằng gỗ dài 80cm, rộng 40cm, dày 2cm. Dây thép: bộ dây thép có 2 cọc dây hình chữ A được làm bằng sắt bên trên là một mặt phẳng hình vuông chiều rộng 50cm, chiều dài 40cm. Hai cọc cách nhau 8m, được nối với nhau bằng một sợi dây cáp phi 18mm và được tăng căng cố định. Xe đạp một bánh: có các bộ phận gồm: bánh xe, pêdal, trục xe, yên xe; ở cổ dưới yên xe có chốt để nâng cao lên hoặc hạ thấp xuống cho phù hợp với hình thể người tập. Gậy đế: gậy làm bằng gỗ hoặc tre thẳng, hình trụ tròn, có đường kính 2cm, dài 120cm. Gióng dọc: gióng dọc được làm bằng gỗ hoặc bằng sắt, đường kính khoảng 4-5cm tùy vào cỡ tay của người tập, dài khoảng từ 30-40cm. Gióng có 2 chân đế ở 2 đầu để đặt chắc chắn trên mặt phẳng.

3. Vấn đề an toàn và định hướng phát triển

Trong nghệ thuật xiếc, giữ thăng bằng không chỉ là việc đứng vững trên dây hay trên một điểm tựa nhỏ, mà còn là sự kiểm soát hoàn hảo cơ thể trong không gian, từ các động tác đi dây, trồng người, đi cầu thăng bằng đến nhào lộn trên không trung. Một sai sót nhỏ trong giữ thăng bằng có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Vì vậy, sự an toàn không chỉ là yêu cầu kỹ thuật mà còn là yếu tố sống còn phải được đặt lên hàng đầu trong quá trình luyện tập và biểu diễn của mỗi nghệ sĩ xiếc.

Trước khi biểu diễn, nghệ sĩ cần trải qua quá trình huấn luyện nghiêm ngặt. Việc luyện tập đều đặn giúp tăng cường sức mạnh cơ bắp, khả năng phản xạ, sự dẻo dai và tinh thần vững vàng. Đồng thời, nghệ sĩ cần nắm vững kỹ thuật giữ thăng bằng, biết cách điều chỉnh trọng tâm và kiểm soát từng chuyển động. Các tiết mục xiếc giữ thăng bằng cần được tập dượt nhiều lần trong môi trường an toàn, có người giám sát và hỗ trợ. Qua mỗi lần luyện tập, nghệ sĩ sẽ rút ra kinh nghiệm, điều chỉnh kỹ thuật và nâng cao khả năng xử lý tình huống bất ngờ.

Đối với các tiết mục cần nhiều người phối hợp như chồng người, nhào lộn nhóm, việc phối hợp nhịp nhàng và tín hiệu rõ ràng giữa các thành viên là rất quan trọng. Mỗi người cần hiểu rõ vai trò và vị trí của mình trong tiết mục để đảm bảo an toàn cho toàn bộ đội hình.

Các thiết bị hỗ trợ như dây an toàn, lưới chắn, đệm mềm, cột đỡ, giày bám… đóng vai trò quan trọng trong việc giảm thiểu rủi ro. Trước mỗi buổi diễn, các thiết bị này cần được kiểm tra kỹ lưỡng để đảm bảo không có sự cố về kỹ thuật.

Yếu tố tâm lý cũng là vấn đề ảnh hưởng không nhỏ tới sự an toàn trong biểu diễn. Vì vậy, việc chuẩn bị tâm lý ổn định, giữ cho tinh thần luôn tỉnh táo, thư giãn là yếu tố thiết yếu giúp nghệ sĩ giữ thăng bằng tốt hơn.

Nghệ thuật xiếc đòi hỏi sự kết hợp cao độ giữa thể chất, tinh thần và kỹ thuật. Để có những màn trình diễn ngoạn mục, nghệ sĩ phải trải qua hành trình rèn luyện kiên cường và kỹ lưỡng. Thăng bằng không chỉ là thử thách lớn mà còn là nền tảng cho sự phát triển bền vững của nghệ thuật xiếc truyền thống và hiện đại.

Trong bối cảnh xã hội đa phương tiện ngày nay, nghệ thuật xiếc không ngừng đổi mới để đáp ứng nhu cầu công chúng. Kỹ năng thăng bằng đã vượt ra khỏi giới hạn của một kỹ thuật biểu diễn thể chất để trở thành một ngôn ngữ biểu đạt đa tầng. Sự phát triển của công nghệ và nhu cầu đổi mới nghệ thuật đã biến các tiết mục thăng bằng truyền thống thành những trải nghiệm thị giác và cảm xúc sâu sắc, phản ánh chiều sâu thẩm mỹ và giá trị biểu cảm của nghệ thuật xiếc đương đại.

______________________

Tài liệu tham khảo

1. Trang Anh, Liên đoàn xiếc Việt Nam “trình làng” gần 30 chương trình xiếc hấp dẫn trong năm 2025, nhandan.vn, 19-2-2025.

2. Thúy Hiền, Mang “làn gió mới” vào nghệ thuật xiếc, baovanhoa.vn, 3-5-2025.

3. Nguyễn Văn Hoàn, Nghệ thuật xiếc Việt Nam - nhìn lại một chặng đường, Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật, số 435, tháng 8-2020.

4. An Nhi, Nghệ thuật xiếc Việt Nam: nỗ lực vươn tầm quốc tế, hanoimoi.vn, 11-12-2022.

5. Như Quỳnh, Hồng Sơn, Phát triển nghệ thuật xiếc trong bối cảnh mới, nhandan.vn, 8-8-2024.

6. Minh Thu, Nghệ thuật xiếc Việt Nam - niềm tự hào trăm năm của văn hóa dân tộc, vietnamplus.vn, 5-12-2022.

7. Cẩm Tú, Để nghệ sĩ xiếc “thăng bằng” với nghề, tuoitrethudo.vn, 14-12-2016.

8. Châu Xuyên, Nâng tầm thương hiệu nghệ thuật xiếc Việt Nam, qdnd.vn, 12-12-2022.

Ngày Tòa soạn nhận bài: 15-6-2025; Ngày phản biện, đánh giá, sửa chữa: 15-7-2025; Ngày duyệt đăng: 30-7-2025.

 NGUYỄN NGỌC VĨNH

Nguồn: Tạp chí VHNT số 615, tháng 8-2025