Âm nhạc dân gian Việt Nam là kho tàng vô giá, kết tinh từ tâm hồn, đời sống và lịch sử của dân tộc qua bao thế hệ. Từ những làn điệu dân ca mộc mạc đến nhịp trống rộn ràng của lễ hội, đó không chỉ là nguồn chất liệu nghệ thuật dồi dào mà còn là mạch nguồn nuôi dưỡng phong cách, bản sắc và cảm xúc sáng tạo cho nghệ sĩ nhạc nhẹ hôm nay. Trong dòng chảy toàn cầu hóa, khi âm nhạc thế giới ngày càng xóa nhòa ranh giới, việc đưa hơi thở dân gian vào nhạc nhẹ đương đại không chỉ là sự lựa chọn thẩm mỹ, mà còn là cách người nghệ sĩ giữ lại “hồn Việt” giữa nhịp sống hiện đại.

Ca sĩ Hà Myo đã mạnh dạn đưa xẩm lên sân khấu - Ảnh: NVCC

Âm nhạc dân gian như di sản văn hóa phi vật thể

Theo Công ước 2003 của UNESCO về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể, âm nhạc dân gian là một trong những thành tố cốt lõi của di sản, phản ánh bản sắc, lịch sử và trí tuệ tập thể của cộng đồng. Đặc trưng của âm nhạc dân gian Việt Nam là sự phong phú về loại hình với hệ thống giai điệu, tiết tấu, thang âm và nhạc cụ đa dạng. Các yếu tố này vừa mang giá trị thẩm mỹ, vừa là nguồn tư liệu quý cho hoạt động sáng tạo và đào tạo thanh nhạc. Việc khai thác âm nhạc dân gian không chỉ là hành vi bảo tồn di sản mà còn góp phần tái tạo bản sắc trong dòng chảy âm nhạc hiện đại.

Trong kỷ nguyên toàn cầu hóa và Cách mạng công nghiệp 4.0, sự phát triển của truyền thông kỹ thuật số, trí tuệ nhân tạo và các nền tảng phát hành âm nhạc trực tuyến đã mở ra cơ hội lan tỏa nhanh chóng cho sản phẩm âm nhạc. Tuy nhiên, đồng thời cũng gia tăng nguy cơ “đồng dạng hóa”, khiến sản phẩm dễ bị pha loãng bản sắc nếu không có chiến lược gìn giữ yếu tố văn hóa cốt lõi. Điều này đặt ra yêu cầu cấp thiết cho nghệ sĩ nhạc nhẹ khi khai thác chất liệu dân gian: Phải vừa sáng tạo, vừa bảo toàn “hồn cốt” văn hóa. Sự cân bằng giữa yếu tố truyền thống và hiện đại là yếu tố then chốt giúp âm nhạc dân gian không bị “bảo tàng hóa” mà vẫn sống động, phù hợp với đời sống đương đại.

Trong lĩnh vực đào tạo nghệ thuật, đặc biệt là thanh nhạc, việc sử dụng chất liệu dân gian không chỉ giúp người học phát triển kỹ thuật thanh nhạc đặc thù (luyến láy, rung, ngân, xử lý hơi thở) mà còn bồi dưỡng khả năng diễn cảm gắn liền với ngữ điệu và tâm thức văn hóa dân tộc. Ở góc độ biểu diễn chuyên nghiệp, sự am hiểu về phong cách dân gian giúp nghệ sĩ sáng tạo những tiết mục vừa hiện đại, vừa giàu tính dân tộc, tạo khác biệt trên thị trường nhạc nhẹ.

Ca sĩ Hoàng Thùy Linh - Ảnh: Bảo Minh

Khai thác bản sắc để định vị thương hiệu cá nhân

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và sự bùng nổ của các nền tảng số, nghệ sĩ đương đại ngày càng phải đối mặt với áp lực tạo dấu ấn cá nhân rõ nét để không bị hòa lẫn trong một thị trường âm nhạc đầy cạnh tranh và liên tục biến động. Khi các thể loại âm nhạc đại chúng có xu hướng đồng hóa, việc định vị thương hiệu cá nhân bằng yếu tố bản sắc trở thành một chiến lược quan trọng, mang tính sống còn.

Âm nhạc dân gian, với hệ thống giai điệu ngũ cung, tiết tấu đặc thù, cấu trúc lời ca giàu hình ảnh, tính biểu tượng cao và gắn liền với văn hóa bản địa, chính là một kho tư liệu nghệ thuật quý giá giúp nghệ sĩ xây dựng phong cách âm nhạc mang đậm dấu ấn riêng. Không giống những phong cách âm nhạc phổ biến mang tính “quốc tế hóa”, chất liệu dân gian mang theo cả chiều sâu lịch sử, tính bản địa và yếu tố truyền thống - những thứ có thể tạo nên sự khác biệt lâu dài trong cách công chúng cảm nhận và ghi nhớ nghệ sĩ.

Khi được tiếp cận bằng tư duy nghệ thuật đương đại, tức là không sao chép nguyên bản mà chọn lọc, sáng tạo lại và đặt trong bối cảnh mới - chất liệu dân gian trở thành nguồn cảm hứng để xây dựng bản sắc nghệ thuật cá nhân vừa quen thuộc, vừa mới lạ. Các nghệ sĩ như Hoàng Thùy Linh, Hòa Minzy… đã cho thấy cách bản sắc văn hóa được diễn dịch lại thành hình ảnh, âm thanh, thông điệp, thậm chí lối trình diễn riêng biệt. Nhờ đó, công chúng không chỉ nghe một sản phẩm âm nhạc mà còn cảm nhận được một thế giới thẩm mỹ nhất quán, giàu cá tính - yếu tố cốt lõi để tạo dựng thương hiệu bền vững.

Phương Mỹ Chi trình diễn tiết mục của mình kết hợp với múa chén - Ảnh: Thảo Quỳnh

Tiềm năng tiếp cận thị trường quốc tế

Trong bối cảnh toàn cầu hóa, khi làn sóng “world music” và xu hướng tìm kiếm những trải nghiệm âm nhạc độc đáo ngày càng lan rộng, việc kết hợp chất liệu dân gian với nhạc nhẹ hiện đại đang mở ra cơ hội tiếp cận thị trường quốc tế cho các nghệ sĩ Việt. Nhiều ca khúc đương đại đã khéo léo khai thác yếu tố dân gian để tạo dấu ấn riêng. Để Mị nói cho mà nghe của Hoàng Thùy Linh lấy cảm hứng từ hình tượng Mị trong Vợ chồng A Phủ, đưa âm sắc văn hóa vùng cao Tây Bắc vào ca khúc thông qua thang âm ngũ cung, tiết tấu mô phỏng khèn Mông cùng hình ảnh trang phục thổ cẩm và bối cảnh miền núi. See Tình lại khai thác chất liệu dân ca Nam Bộ, đặc biệt là nhịp điệu và giai điệu uyển chuyển gợi nhớ điệu lý, vọng cổ, kết hợp với nhạc disco-pop hiện đại. Bắc kim thang remix giữ nguyên giai điệu và ca từ đồng dao dân gian Nam Bộ nhưng được khoác lên lớp hòa âm điện tử trẻ trung. Các bản Trống Cơm và Mẹ yêu con phiên bản EDM cũng mang tinh thần tương tự: Phần giai điệu dân gian quen thuộc được giữ lại, trong khi tiết tấu, phối khí và kỹ thuật sản xuất được làm mới.

Điểm mạnh của âm nhạc Việt nằm ở hệ giai điệu ngũ cung đặc trưng, nhịp điệu giàu tiết tấu và lời ca mang đậm tính hình tượng - những yếu tố vốn hấp dẫn với khán giả quốc tế yêu thích “chất Á Đông”. Khi được xử lý khéo léo bằng tư duy âm nhạc đương đại, các yếu tố này tạo nên những “điểm nhận diện” khác biệt, làm nên bản sắc cho sản phẩm và nghệ sĩ Việt giữa một thị trường âm nhạc toàn cầu đang bão hòa bởi những mô-típ quen thuộc. Ngoài ra, sự phát triển của nền tảng số như YouTube, Spotify, TikTok cũng mang lại lợi thế lớn cho nghệ sĩ trong việc phổ biến sản phẩm âm nhạc dân gian hiện đại tới cộng đồng quốc tế mà không cần phụ thuộc vào hệ thống phát hành truyền thống.

Hòa Minzy cùng những cô gái Kinh Bắc khi thực hiện MV Bắc Bling - Ảnh: NVCC

Thách thức trong việc phát huy giá trị dân gian trong nhạc nhẹ

Âm nhạc dân gian Việt Nam có hệ thống thể loại và làn điệu phong phú, trong đó nhiều thể loại như ca trù, quan họ, chèo, tuồng, ví giặm, hò... có cấu trúc giai điệu, tiết tấu và kỹ thuật biểu diễn phức tạp, đòi hỏi người nghệ sĩ dân gian phải am hiểu sâu về nhịp phách, thang âm và cách xử lý hơi giọng tinh tế. Để khai thác hiệu quả, nghệ sĩ cần nghiên cứu kỹ về nguồn gốc, bối cảnh xã hội - lịch sử và đặc trưng thẩm mỹ của từng loại hình. Thiếu nền tảng tri thức này, việc sử dụng chất liệu dân gian dễ rơi vào tình trạng hời hợt, làm mất tính xác thực văn hóa hoặc tạo ra sự lai tạp khó chấp nhận về mặt học thuật.

Trong khi công chúng hiện đại, đặc biệt là giới trẻ, thường ưa chuộng sự mới mẻ và tính giải trí cao thì âm nhạc dân gian lại chú trọng chiều sâu văn hóa, nhịp điệu và giai điệu đặc thù. Thách thức đặt ra là làm thế nào để “thay áo mới” cho âm nhạc dân gian mà không đánh mất “hồn cốt” của nó. Sự thiếu cân bằng dễ dẫn tới hai cực đoan hoặc quá “cổ điển” và khó tiếp cận, hoặc quá “thị trường” và đánh mất giá trị nguyên bản.

Việc đưa chất liệu dân gian vào giảng dạy thanh nhạc đòi hỏi người thầy phải am hiểu cả kỹ thuật thanh nhạc hiện đại lẫn phong cách dân gian truyền thống. Thực tế, nhiều cơ sở đào tạo âm nhạc vẫn chú trọng vào kỹ thuật phương Tây, ít tích hợp nội dung dân gian vào chương trình học, dẫn đến khoảng trống trong năng lực biểu diễn dân gian của học viên.

Ca sĩ Hà Myo và các nghệ sĩ biểu diễn ca khúc Trò chơi... í a... Trời cho - Ảnh: NVCC

Giải pháp và định hướng phát triển bền vững

Đối với Nhà nước và cơ quan quản lý văn hóa: Cần có những cơ chế, chính sách mang tính khuyến khích và dẫn dắt, từ ưu đãi tài chính, bản quyền cho đến tạo lập môi trường biểu diễn thuận lợi, nhằm khơi dậy cảm hứng sáng tạo nơi nghệ sĩ, nhà sản xuất khi khai thác chất liệu dân gian. Song song với đó, cần xây dựng các tiêu chí cụ thể, định hướng rõ ràng để việc tiếp cận và sử dụng vốn văn hóa dân gian được thực hiện một cách đúng đắn tránh xu hướng thương mại hóa hoặc làm sai lệch bản sắc dân tộc. Âm nhạc dân gian và các tác phẩm nhạc nhẹ dựa trên chất liệu dân gian nên được đưa vào trường học, lễ hội, sự kiện cộng đồng, cũng như phổ biến rộng rãi trên các nền tảng truyền thông chính thống.

Đối với nghệ sĩ, nhạc sĩ, nhà sản xuất âm nhạc: Người nghệ sĩ, khi tìm đến chất liệu dân gian, cần bắt đầu từ sự thấu hiểu, hiểu về lịch sử, phong tục, tín ngưỡng, về nhịp sống và tinh thần của vùng miền. Chỉ khi có nền tảng văn hóa vững chắc, họ mới có thể sáng tạo mà không đánh mất sự tôn trọng đối với cội nguồn. Việc kết hợp giữa yếu tố dân gian và công nghệ hiện đại đòi hỏi trình độ kỹ thuật cao, đồng thời là sự nhạy bén về thẩm mỹ đương đại. Nghệ sĩ có thể khai thác công nghệ âm nhạc số, thực tế ảo (VR), hay trí tuệ nhân tạo (AI) để mang đến những trải nghiệm mới lạ, nhưng cần đảm bảo tính xác thực, tinh tế và giá trị nghệ thuật của sản phẩm.

Đối với các cơ sở đào tạo và nghiên cứu văn hóa - nghệ thuật: Các trường nghệ thuật cần chủ động đổi mới chương trình đào tạo, hướng đến sự giao thoa giữa âm nhạc truyền thống - hiện đại - công nghệ. Bên cạnh đó, nên tăng cường các công trình nghiên cứu, hội thảo khoa học về giá trị văn hóa dân gian trong âm nhạc để hình thành cơ sở lý luận cho sáng tạo đương đại. Những chuyến thực địa, lớp học trải nghiệm cùng nghệ nhân dân gian sẽ là “cầu nối sống” giúp sinh viên cảm nhận trực tiếp hơi thở văn hóa dân tộc, từ đó nuôi dưỡng tình yêu và trách nhiệm với di sản.

Việc phát huy giá trị âm nhạc dân gian trong nhạc nhẹ Việt Nam là một hướng đi chiến lược, góp phần bảo tồn di sản văn hóa, định vị bản sắc nghệ thuật và nâng cao sức mạnh mềm quốc gia trong bối cảnh toàn cầu hóa. Từ kinh nghiệm thực tiễn biểu diễn và giảng dạy thanh nhạc, có thể khẳng định rằng chất liệu dân gian không chỉ mang đến giá trị thẩm mỹ đặc sắc mà còn là công cụ hiệu quả để rèn luyện kỹ thuật, phát triển phong cách và nuôi dưỡng ý thức văn hóa cho thế hệ nghệ sĩ mới.

BÙI THỊ THU HUYỀN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 623, tháng 10-2025