Đàn ching kram, hay còn gọi là chiêng tre, không chỉ là một nhạc cụ truyền thống, mà còn là tiếng lòng, biểu tượng văn hóa và tâm hồn của người Ê Đê nói riêng và các dân tộc thiểu số Tây Nguyên nói chung. Đối với nghệ nhân Ê Đê, việc chơi đàn ching kram không chỉ đơn thuần là biểu diễn âm nhạc mà còn là cách họ kết nối với bản sắc dân tộc, thiên nhiên, và những giá trị văn hóa truyền đời.

Ching kram được tạo ra từ ống tre với các kích thước khác nhau, thường dài từ 60-80 cm và có đường kính khoảng 5-7 cm. Mỗi ống tre được cắt rỗng bên trong và gắn thêm một màng mỏng để tạo âm thanh. Khi diễn tấu, nhạc cụ này thường được treo thành một chuỗi, và người chơi sử dụng dùi để gõ vào thân tre tạo ra các âm thanh khác nhau. Âm sắc của đàn ching kram nhẹ nhàng, trầm ấm và mang nét mộc mạc.

Khác với chiêng đồng, đàn ching kram mang trong mình âm thanh tự nhiên của tre nứa, thể hiện sự kết nối mật thiết giữa con người và thiên nhiên. Tiếng nhạc của ching kram có thể dùng trong các lễ hội hoặc các buổi sinh hoạt cộng đồng, góp phần tạo nên không gian văn hóa đặc trưng cho người dân tộc Ê Đê và M’nông.

Nguyên liệu chủ yếu để làm đàn ching kram là tre, một loại cây quen thuộc với người dân Tây Nguyên. Tuy nhiên, không phải loại tre nào cũng có thể sử dụng để chế tác nhạc cụ này. Người nghệ nhân thường chọn những cây tre già, có thân thẳng, không quá dày hay quá mỏng, đảm bảo chất lượng âm thanh tốt nhất. Tre phải có độ tuổi từ 2 đến 3 năm, đủ cứng nhưng vẫn giữ được tính đàn hồi.

Tre được chọn từ những rừng tre tự nhiên, nơi mà cây cối phát triển trong môi trường không bị ô nhiễm. Khi chọn được cây tre phù hợp, người thợ sẽ tiến hành chặt tre vào mùa khô, thời điểm mà cây tre đạt độ cứng cao và không bị mối mọt.

Tiếp theo, các đoạn tre sẽ được phơi khô dưới nắng để giảm độ ẩm trong ống. Thời gian phơi thường kéo dài từ 2 đến 3 tuần, đến khi tre đạt độ khô cần thiết để tạo ra âm thanh tốt nhất. Giai đoạn phơi này cần được kiểm soát cẩn thận để tránh tre bị cong vênh hay nứt vỡ do nhiệt độ quá cao.

Sau khi tre được phơi khô, các nghệ nhân sẽ bắt đầu khoan lỗ nhỏ trên thân ống để tạo ra những điểm phát âm thanh. Kích thước và vị trí của các lỗ khoan sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến âm sắc của đàn ching kram. Đây là giai đoạn đòi hỏi sự tỉ mỉ và kinh nghiệm để đảm bảo âm thanh phát ra từ mỗi ống tre đều có độ vang và trong trẻo.

Màng âm thanh được làm từ da thú hoặc từ vỏ cây mỏng, được căng kín trên đầu ống tre và cố định bằng dây. Màng này có vai trò như một bộ phận khuếch đại âm thanh, giúp tạo nên các âm vực khác nhau. Việc căng màng phải được thực hiện đều tay, không quá chặt hay quá lỏng để đảm bảo độ rung tốt khi ống tre bị gõ.

Chiếc dùi dùng đơn sơ nhưng khi gõ vào ống tre lại tạo ra âm thanh đặc sắc và có nhịp điệu

Sau khi các ống tre đã được khoan lỗ và căng màng âm thanh, nghệ nhân sẽ lắp ráp chúng thành một bộ đàn hoàn chỉnh. Các ống tre sẽ được xếp theo kích thước từ lớn đến nhỏ, mỗi ống tạo ra một âm vực riêng biệt. Thông thường, một bộ ching kram có từ 5 đến 7 ống, nhưng số lượng có thể thay đổi tùy vào mục đích sử dụng. Các ống tre sẽ được treo lên một khung gỗ hoặc buộc chặt vào các thanh tre nhỏ khác để giữ cố định. Người chơi sẽ dùng dùi gỗ hoặc tre để gõ vào các ống tre, tạo ra âm thanh phong phú và nhịp điệu.

Sau khi hoàn thành việc lắp ráp, nghệ nhân sẽ tiến hành kiểm tra âm thanh của từng ống tre. Nếu âm thanh không đạt yêu cầu, họ sẽ tiếp tục điều chỉnh lại lỗ khoan, độ căng của màng hoặc thậm chí là thay đổi kích thước của ống tre. Giai đoạn này đòi hỏi sự tinh tế trong việc cảm nhận âm sắc và kỹ năng điều chỉnh. Mỗi bộ ching kram được làm ra đều mang trong mình âm thanh đặc trưng, không chỉ phản ánh kỹ năng của người thợ mà còn thể hiện sự hòa hợp giữa con người và thiên nhiên.

Các nghệ nhân đang chế tác và chỉnh âm đàn ching kram

Quy trình làm ra đàn ching kram là một nghệ thuật thủ công đòi hỏi sự tỉ mỉ, khéo léo và kinh nghiệm lâu năm của các nghệ nhân. Từ việc chọn nguyên liệu, sơ chế, đến lắp ráp và tinh chỉnh, mỗi bước trong quy trình đều góp phần tạo nên âm thanh độc đáo và sắc nét của ching kram. Đàn ching kram không chỉ là một nhạc cụ đơn thuần mà còn là biểu tượng văn hóa, chứa đựng tâm hồn và tinh thần của cộng đồng dân tộc Tây Nguyên. Việc duy trì và bảo tồn quy trình làm ra ching kram không chỉ là việc giữ gìn một loại hình nghệ thuật, mà còn là bảo vệ một phần di sản văn hóa của dân tộc.

Hiện nay, đàn ching kram đang dần mai một do sự phát triển của đô thị hóa và sự ảnh hưởng của các loại hình âm nhạc hiện đại. Lớp trẻ ở các vùng dân tộc thiểu số Tây Nguyên ít tiếp cận và học hỏi cách chơi loại nhạc cụ này. Đồng thời, việc truyền dạy đàn ching kram cũng gặp nhiều khó khăn khi người giữ gìn kỹ thuật chế tác và diễn tấu ngày càng ít.

Tuy nhiên, nỗ lực bảo tồn đàn ching kram vẫn đang được các nhà nghiên cứu văn hóa và các tổ chức bảo tồn văn hóa dân tộc thiểu số quan tâm. Một số lễ hội và chương trình nghệ thuật ở Tây Nguyên vẫn tổ chức các buổi trình diễn ching kram nhằm khuyến khích thế hệ trẻ tiếp cận và giữ gìn nhạc cụ truyền thống này. Ngoài ra, trong các hoạt động bảo tồn văn hóa dân tộc, đàn ching kram cũng được đưa vào giảng dạy trong các trường học vùng Tây Nguyên, góp phần khôi phục và duy trì sự tồn tại của loại nhạc cụ độc đáo này.

Sự tồn tại của ching kram là một phần không thể tách rời trong bức tranh văn hóa của người Ê Đê, thể hiện sự tinh tế, sáng tạo trong cách con người hòa mình vào thiên nhiên và duy trì bản sắc truyền thống.

Khi chơi dàn ching kram, nghệ nhân Ê Đê luôn cảm nhận sâu sắc mối liên kết với truyền thống dân tộc, với những giá trị mà họ được thừa hưởng từ ông bà, tổ tiên. Âm thanh từ ching kram là một phần của các nghi lễ quan trọng như lễ hội, cưới hỏi, hay các buổi tụ họp cộng đồng. Đối với nghệ nhân, mỗi lần chơi đàn là một lần trở về quá khứ, gợi nhắc họ về những ngày tháng của những thế hệ đi trước đã góp phần gìn giữ loại hình nghệ thuật này.

Suy nghĩ của các nghệ nhân khi chạm vào từng ống tre thường gắn liền với sự tự hào về di sản văn hóa. Họ hiểu rằng mình đang không chỉ giữ lửa cho nghệ thuật truyền thống mà còn tiếp tục viết tiếp câu chuyện của dân tộc qua âm thanh mộc mạc mà sâu lắng của ching kram. Mỗi nốt nhạc vang lên là biểu tượng của lòng kiên nhẫn, sự khéo léo và trí tuệ của người Ê Đê.

Một trong những khía cạnh đặc biệt của nghệ nhân khi chơi ching kram chính là sự hòa quyện với thiên nhiên. Đàn ching kram được chế tác hoàn toàn từ tre, một nguyên liệu tự nhiên và thân thuộc. Khi các nghệ nhân gõ lên những ống tre, họ không chỉ nghe thấy âm thanh của nhạc cụ mà còn cảm nhận được sự giao hòa giữa con người và môi trường xung quanh. Đó là gió và tiếng rì rào của cây cối. Mỗi khi âm thanh ấy vang lên, nghệ nhân như đang trò chuyện với đất trời, cảm nhận được hơi thở của thiên nhiên. Đối với họ, việc chơi ching kram không chỉ là biểu diễn, mà còn là cách họ bày tỏ lòng kính trọng với thiên nhiên và sự biết ơn đối với nguồn sống mà thiên nhiên ban tặng.

Để cho âm thanh phát ra, nghệ nhân phải kẹp ống tre vào hai đùi, thanh tre già kê trên đùi, tay cầm dùi bằng gỗ gõ vào thanh tre cho âm vọng xuống ống tre, tạo ra âm thanh mình muốn

Trong những dịp lễ hội, tiếng ching kram mang đến không khí vui tươi, hào hứng, thúc giục cộng đồng hòa vào niềm vui chung. Nhưng trong những buổi nghi lễ trang trọng hoặc những khoảnh khắc tĩnh lặng, âm thanh của ching kram lại mang tính thiền định, gợi cảm giác an yên, trầm tĩnh.

Với các nghệ nhân Ê Đê, ching kram không chỉ là nhạc cụ cá nhân mà còn là sợi dây gắn kết cộng đồng. Khi chơi ching kram, họ không chỉ biểu diễn cho mình mà còn cho cả cộng đồng. Sự hòa quyện giữa các âm thanh khác nhau của các ống tre tạo ra một bức tranh âm thanh đa dạng, phản ánh tinh thần đoàn kết của người Ê Đê. Họ hiểu rằng trong bối cảnh hiện đại hóa và sự thay đổi nhanh chóng của xã hội, việc giữ gìn và phát huy âm nhạc dân tộc là một trách nhiệm không hề nhỏ.

Đàn ching kram là một phần quan trọng của di sản văn hóa dân tộc thiểu số Tây Nguyên, nhưng hiện đang đứng trước nguy cơ mai một. Để giữ gìn và phát huy giá trị của loại nhạc cụ này, cần có sự quan tâm từ cộng đồng, đặc biệt là các tổ chức bảo tồn văn hóa và giáo dục thế hệ trẻ về tầm quan trọng của việc duy trì các giá trị truyền thống. Bằng cách tạo điều kiện cho đàn ching kram xuất hiện trong đời sống hiện đại, loại nhạc cụ này sẽ tiếp tục sống mãi trong lòng người dân Tây Nguyên.

Bài, ảnh: NGÔ HUYỀN